KÜRT MESELESİ:NİYE VAR?

Bazen böyle olur; baştan almak, “içine gömüldüğümüz mesele nedir?”, “niye var?”, yeniden düşünmek gerekir. Kürt meselesi üzerine düşünmenin de böyle bir zamanındayız. Meseleyi halletmenin imkanları üzerine yoğunlaşan mevcut tefekkür işi, başa dönmeyi, “Kürt meselesi nedir”, “Niye bir Kürt meselemiz var” sorularını bir kez daha cevaplamayı mecbur kılıyor.

Kürt meselesi nedir?

Lafı dolandırmak lüzumsuz: Kürt meselesi odur budur, sosyal ve iktisadi vasıfları da olan pek çok şeydir, ama evvel emir ve kamilen siyasi bir meseledir. Hem de, siyasal davranışın açık edip gözümüze soktuğu dolaysızlıkta bir siyasi mesele. Kürt yurttaşların siyasal davranışı malum: ‘Bölgede’ meskun Kürt yurttaşların yarısından biraz azı DTP’ye, yarısından biraz fazlası da AKP’ye oy veriyor. Kürtler, yurttaşların geri kalanının yüzde 40’ının oy verdiği iki partiye, CHP ve MHP’ye oy vermiyor, yüzde 100’ünün oy vermediği bir partiye ise büyük ilgi gösteriyor. Bizzat bu davranış, Kürt meselesinin kamilen siyasi bir mesele olduğunu ve dahası ne menem bir siyasi mesele olduğunu mükemmelen gösteriyor olsa gerek. Şöyle ki...

Şimdi, Kürt yurttaşların DTP ve AKP’yi tercih edip CHP ve MHP’ye yüz çevirmiş olmalarının bir anlamı olsa gerek. Belli ki, DTP ve AKP Kürtlerin nazarında CHP ve MHP’den farklı bir yerde duruyor. DTP’nin farkı belli: DTP, Cumhuriyet’in ulus fikrine itiraz ediyor. Ulusu aynı dili (Türkçe) konuşan ve kültürde benzeşmiş bir yurttaşlar topluluğu olmaya indirgeyen Cumhuriyet fikri DTP tarafından kabul görmüyor, bu ortada. Peki AKP? Anadolu’nun Müslüman kavimlerini Türkleştirmeyi hedefleyen bu asimilasyonist ulus/yurttaşlık anlayışına AKP ne diyor? AKP’nin bu anlayışa DTP gibi kökten itiraz etmediği açık. Ancak, tersi de doğru: AKP, Cumhuriyetin ulus fikrini kökten biçimde savunmuyor da. Ulusu, CHP ve MHP gibi “dilde ve kültürde kesinkes ortaklaşmış” bir cemaat olarak görmüyor AKP. “Tek devlet, tek millet, tek vatan” diye gürlediği zamanlarda dahi “tek dil” demekten uzak duruyor. Arada bir yerde durup, hiç olmazsa 80 yıllık ulus olma mevzuatını dayatmayacağını hissetiriyor Kürtlere. Bu durumda, seçmen tercihi, siyasal davranış şunu söylüyor olsa gerek: Kürt yurttaşlar, en azından ‘bölgede’ meskun olanları, Cumhuriyetin ‘önerdiği’ ulus fikrine itiraz eden partilere meylediyorlar.

Durum bu. İşin esası, Kürt meselesi dediğimiz şey de ‘bundan ibaret’. Kürt meselesi, Kürt yurttaşların kahir ekseriyetinin Cumhuriyetin ulus fikrine itiraz ediyor olmasından başka bir şey değil. Malum, bu itiraz bugünün işi de değil. Neredeyse yüz senedir Kürtler itiraz ediyorlar maruz bırakıldıkları ulusal çerçeveye; bildikleri, kullanabildikleri bütün yollarla hem de. Bugünü farklı kılansa şu: Kürtlerin ulusal çerçeveye itirazı, ulusal çerçevenin yenilenmesi için yaptıkları çağrı artık seçmen davranışında bile hemen göze çarpacak ve dahası Cumhuriyeti sürekli bir istikrarsızlık durumuyla başbaşa bırakacak denli açık ve kuvvetli.

Niye var?

Şimdi soru şu: Sözü edilen ulusal çerçeveye Anadolu’da meskun ‘hemen herkes’ davet edilmişken niye ve nasıl oldu da bir tek Kürtler bu davete icabet etmedi, etmiyor? Biraz ironik biçimde soracak olursak: Bu ne cüret? Kürtler, kimselerin hayır demediği ulusal çerçeveye itiraz edecek cüreti nereden buluyor?

Doğruya doğru: Kurucu mottosu “vatandaş Türkçe konuş[acak]” olmuş olan ulusal çerçeveye sadece Kürtler davet edilmedi. Ulus-devlet kurulurken, ülke, gayrimüslim sakinlerinin Ermeni olanlarından ‘tehcir’, Rum olanlarından da mübadele yoluyla ‘arındırılmış’ olmakla beraber, halen hatırı sayılır miktarda Türkçe konuşmayana yurtluk ediyordu. Memleketin 13 milyonluk nüfusunun 1 milyon 184 bin 446’sı Kürtçe, 134 bin 272’si Arapça, 95 bin 801’i Çerkezce, 119 bin 822’si Rumca ve 64 bin 745’i Ermenice konuşuyordu. Lakin, Türkçe konuşmayan bu ahali behemehal Türklüğe, Türkçe konuşmaya davet edildi; ama toptan değil. Lozan antlaşmasıyla ulusal-dini kimliklerini devam ettirme hakkıyla donanmış gayrimüslimlere, özellikle de Rum ve Ermeni yurttaşlara “Türklüğe dahil olmasanız da olur, hatta olmasanız daha iyi olur ama ulusal-dini kimliğinizle gözönünde bulunmayın” dendi. Lozan’la edindikleri farklı kalma hakkının bedelini gözönünde bulunmamak ve ayrımcılığa maruz kalmakla ödedi Rum ve Ermeni yurttaşlar. Kanun-i Esasi Türkleri (sözde Türkler?) olarak kodladığı Rum ve Ermenileri Türklüğün, ulusun çeperine yerleştiren Cumhuriyet, Türkçe konuşmayan ahalinin geri kalanına açık ve net bir celp çıkardı: Türkleşin! Allahları var, onlar da bu celbe icabet etti, Türkleştiler.

Kürtler hariç. Geride kalan yüzyıl gösteriyor ki, yurttaşların büyük çoğunluğu, ama zorla ama yolla, kendilerine yakıştırılan ulusal-çerçeveye rıza gösterdi ve fakat Kürtler, daha doğrusu, Kürtlerin mühim bir kısmı buna razı olmadı. Meskun olduğumuz mekân ve mensup olduğumuz cemaat, memleketin gayrimüslim sakinlerini ‘göndermek’, Türk-olmayan Müslüman sakinlerini de Türkleştirmek vasıtasıyla ulusallaştırılırken Kürtler ‘oyunbozanlık’ etti.

Şimdi, bu istisnai durumun, memleketin Türk olmayan mensuplarının büyük kısmının ‘razı edildiği’ ulusal çerçeveye Kürtlerin itiraz etmesinin ya da Kürtlerin bu ‘cüretinin’ elbette makul bir açıklaması olmalı. Sahi, nasıl oldu da Çerkezlerin, Lazların, Boşnakların, Araplar ve Arnavutların, Türkçe konuşmayan başka hemen herkesin razı olduğu şeye Kürtler itiraz etti, ediyor?

Sorunun basit bir cevabı var: Kürtler, mezkur ulusal çerçeveye itiraz edebilecek denli güçlü bir bizlik duygusuna sahip. Bu güçlü bizlik duygusunu da başka hiçbir şeye değil tarihe, yakın ve uzak olanıyla tarihe borçlular. Yani, Kürtleri bunca güçlü bir bizlik duygusuyla donatıp, kendilerine önerilen ulusal çerçeveye itiraz edebilecek denli cüretkâr kılan Kürtlerin cengaverlikleri gibi tarih-dışı sebepler ya da Rusların ya da İngilizlerin (şimdi de ABD’lilerin) tezgahladığı uluslararası komplolar değil, ‘maddenin tarihi’ oldu.

Maddenin tarihi
Kürtler, evvela bugün yaşadıkları yerlerin kadim sakinlerinden olmalarından dolayı bu kadar güçlü bir bizlik duygusuna sahip oldular. Malum, Kürtler bugün yaşadıkları yerlerin büyük kısmına hatırlanabilir bir ‘eski’ ya da yeni zamanda gerçekleşmiş bir göç durumuyla yerleşmiş değil.

Dolayısıyla, göç vasıtasıyla yeni bir vatan edinen toplulukların (mesela Çerkezlerin ama daha çok Boşnakların) çoklukla gösterdiği asimilasyona yatkın olma eğiliminin Kürtlerde çok kuvvetli olmamasının anlaşılmaz bir tarafı yok.

‘Hatırlayabildikleri ya da hatırlatılan’ tarihleri Kürtleri asimilasyona direnebilecek denli güçlü bir bizlik duygusuyla donatmış görünüyor. Kürtler, kendilerini Cumhuriyetin önerdiği ulusal gelecekten tarihleri sayesinde uzak tutabildiler.

Osmanlı siyasi birliğine bir uzlaşmayla dahil olmuş olmaları da Kürtleri cüretkâr kılmış olsa gerek. Malum, Kürtler 16. yüzyılda yaptıkları bir uzlaşma neticesinde edindikleri ‘ayrıcalıklara’ bağlı olarak Osmanlı merkeziyle uzunca bir müddet ‘gevşek bir ilişki’ yaşadılar. Kürtlerin güçlü bir bizlik duygusuyla donanmış olmasına merkezle tecrübe ettikleri bu gevşek ilişki de katkıda bulundu. Anlaşılan o ki, Kürtler, Cumhuriyetin sunduğu ulusal-politik çerçeveden başka bir politik çerçeve içerisinde yaşadıklarını güçlü bir biçimde hatırlıyorlar ve yine anlaşılan o ki, bu başka politik çerçeveye bağlı olarak muhafaza edebildikleri farklılıklarını bugün de devam ettirmek istiyorlar. Galiba tarihleri, Kürtlere “ama biz başka bir biçimde yaşamıştık ve bunu hatırlıyoruz” dedirtiyor.

Ama sanırım Kürtleri cüretkâr ve ülkenin diğer Müslüman gruplarından farklı kılan en önemli özellikleri epey bir nüfus oluşturmaları ve belli bir havalide meskun olmalarıydı. Cumhuriyetin ilk nüfus sayımından beri, Kürtlerin toplam nüfus içindeki hacminin yüzde 15 civarında olduğunu biliyoruz. Üstelik Fırat’ın doğusundaki illerin pek çoğunda bu oran yüzde 50’leri epey aşıyor. Bu halleri, yani belirli bir bölgede meskun büyük bir etnik topluluk oluşturmaları Kürtleri ülkenin diğer Müslüman gruplarından kökten farklı kıldı. Kürtleri güçlü bir bizlik duygusuyla teçhiz edip, Türkleşmeye itiraz edebilme cüretiyle donatan en mühim özellikleri bu, bir ulusal topluluk oluşturmaları oldu.

Çok sayıda Kürdün Cumhuriyetin sınırları dışında kalmış olması da ülkenin Kürt yurttaşlarının güçlü bir bizlik duygusuna sahip olmasına yardım etti. Türkiye dışındaki Kürtlerin deneyimleri, kısa ömürlü Mehabad Cumhuriyeti, Irak’ta tecrübe edilen özerklik, İran ve Irak’taki Kürt ‘hareketliliği’ ve bilhassa Barzani miti Türkiye Kürtlerinin ‘bizlik’ duygusunun ayakta kalmasına yardım etti. Sonuçta, Türkiye Kürtlerinin cüretkârlığının ardında böylesi bir sınır-ötesi mahfil de oldu.

Kürtlerin Türkleşin celbine icabet etmeme cüretkârlığının bir başka mühim kaynağı da geleneksel toplumsal ilişkilerini korumakta gösterdikleri hassasiyet ve modern zamanlarda gösterdikleri siyasi performans oldu. Geleneksel ilişkilere tutunmakta gösterilen ısrar, mühim sayıda Kürdü Türkleştirme işinin menzili dışında tuttu. Bunun kadar önemlisi, bir kısım Kürt ‘elit’, bütün bir yüzyıl boyunca ‘Kürt idealini’ modern siyasi enstrümanları kullanarak geleceğe taşımakta kararlı oldu. Hülasa, söz konusu cürete sadece nesnel, kendinde unsurlar değil, irade ve karar unsurları da katkıda bulundu.

Aslında özetlediğim bu maddi tarih tek bir şeye işaret ediyor: Kürtler söz konusu cüretlerini başka hiçbir şeye değil fakat dil ve toprak birliğine sahip bir topluluk olmalarına, meskun oldukları yerlerin mühim bir kısmında çoğunluk olmalarına, uzun lafın kısası ulusal bir topluluk olmalarına borçlular. Ülkenin Müslüman sakinlerinin Türkler haricinde hiçbirinin sahip olmadığı ve Kürtlerin sahip olduğu tarihsel vasıf bu: Kürtler bir ulusal topluluk. Ülkede Laz, Çerkez, Boşnak, Arap, Arnavut herkesin rıza gösterdiği ulusal çerçeveye Kürtlerin 80 senedir itiraz edebiliyor olmalarının ardındaki ‘sihirli’ sebep de bundan başka bir şey değil: Kürtler bir ulusal topluluk namzeti olarak Cumhuriyete dahil oldular ve zaman Kürtlerin bu vasfını çözmek yerine güçlendirdi.

Netice itibarıyla, başlarken sorduğum “Neden bir Kürt meselemiz var” sorusuna cevabım bu: Bir Kürt meselemiz var ya da Kürtler kendilerine önerilen ulusal çerçeveye itiraz edecek cürete sahipler çünkü Kürtler ulusal bir topluluk olmalarından kaynaklanan güçlü bir bizlik duygusuna sahipler.

Öte yandan bütün bu resmin bir de arka yüzü var elbette. Bütün itirazlarına karşın Kürtlerin 80 senedir söz konusu ulusal çerçeve içerisinde kalmış olmaları ya da bugün Kürtlerin yarıya yakınının AKP’ye oy vermesi de gösteriyor ki Kürtlerin Cumhuriyetçe önerilen ulusal çerçeveye itirazları kategorik değil. Malum, Kürtlerin bir kısmı bu çerçevenin kökten bir biçimde yenilenmesini isterken, büyük bir kısmı, kısmi bir revizyon talep ediyor; bir kısmınınsa bu çerçeveyle hiçbir derdi yok. Kürtlerin itirazındaki bu girift hal önemli bir şeye işaret ediyor: Kürtlerle Cumhuriyet arasındaki ilişki bir itiraz ilişkisi olduğu kadar bir onay ilişkisi de. Ne var ki, itiraz onay aleyhine büyüyor, bunu da görmek lazım. İçinde bulunduğumuz ulusal-politik çerçeve Kürtlerin itirazını bir biçimde tanıyacak biçimde yenilenmezse korkarım bu itiraz büyümeye devam edecek.

MESUT YEĞEN: ODTÜ, öğretim üyesi