Samsun Sivil Mimari Örnekleri

Samsun ili ve çevresindeki sivil mimari Doğu Karadeniz Bölgesi ile Orta Anadolu mimarisinin etkisi altında kalan bir sivil mimari göstermektedir. Bununla beraber yapılanmada büyük farklılıklar olduğu da gözlemlenmektedir. Bölgedeki alanların çoğunlukla düz ve ovalık oluşu yapılanmada toplu yerleşimi ön plana çıkarmıştır.

Samsun yöresindeki köy yerleşimlerinde evler çoğunlukla kare planlı olup, ortadaki sofanın çevresinde odalar sıralanmıştır. Taş temelli evlerin kuzeyine üzeri örtülü çevresi de çardak şeklinde açık yazlık bölümler ön plana çıkarılmıştır. Kış aylarında ise bu çardaklar kapatılarak ayrı bir odaya dönüştürülmektedir. Ahşap döşemeli odaların tavanları kirişler üzerine tahta kaplanmıştır. Üst örtüler çoğunlukla beşik ve kırma çatı şeklinde olup kiremit örtülüdür.

Kıyıdan iç kesimlere geçildiğinde sivil mimari daha çok Orta Anadolu mimarisi ile yakınlık göstermektedir. Yığma taş temeller üzerine duvarlar moloz taş, yığma taş, kerpiç ve bağdadi sıvalıdır. Zemin katında döşemeler sıkıştırılmış toprak, üst katlar ahşap kirişler üzerine tahta kaplamalıdır. Çatıların yanında düz toprak damlı evlerle de karşılaşılmaktadır.

Samsun yöresinde Çarşamba, Ladik, Havza ve Vezirköprü de kendine özgü evler bulunmaktadır.

Çarşamba yöresindeki evler bir veya iki katlıdır. Tek katlı evlerin köşelerine ikişer metre aralıklarla taşlar yerleştirilmiş, bunların aralarına ağaç kirişler atılmıştır. Temeldeki köşe taşları üzerine yatay ve dikey hatıllar konularak duvarların desteklenmesi sağlanmıştır. Bazen de doldurma denilen kalın kütükler üst üste yerleştirilerek araları örülmüştür. Döşemeler çoğunlukla ahşaptır. Duvarların iç ve dış yüzleri samanlı sarı toprakla sıvanmıştır. Tavandaki kirişler de tahtalarla kapatılmıştır.

Samsun yöresindeki evler bahçe içerisindedir. Bahçeden birkaç basamakla ev önü denilen büyük bir salona girilmektedir. Mutfak ve alt kattaki odalar bu salona açılmaktadır. Odaların içerisinde yüklükler, yıkanma için gusülhaneler, dolaplar bulunmaktadır. Sedirler (makatlar) iç düzenleme de oldukça yaygındır. Ayrıca yöredeki tahıl ve sebze üretimden ötürü, bunların korunması ve kurutulması için aran veya gaylık denilen serenlere önem verilmiştir. Bunlar köşe direkleri üzerine oturtulmuş etrafı açık bir nevi ayrı yapılardır. Üzerleri sazla örtülü olup, dışa açık yan kenarları mısır sapı veya bir nevi ot ile örtülü pür denilen perdelerle kapatılmıştır.

Samsun il ve ilçe merkezlerde bunlardan farklı bir sivil mimari ile karşılaşılmaktadır. Bu evler düzgün kesme taştan özenli bir işçilikle yapılmışlardır. Ayrıca il merkezinde Rum ve Ermeni evleri de yoğun olup mimari yapıları ile diğerlerinden kolaylıkla ayrılmaktadırlar. Samsun 1869 yılında tümüyle yanmış ve bu tarihten sonra yeni bir yapılanmaya gidilmiştir. Şehir bir Fransız mimarının planına göre yeni baştan kurulmuştur. Deniz kıyısından güneydeki hafif eğimli yamaçlara göre evler kademe kademe yükselmektedir. Denize paralel caddeler ile onları dikey olarak kesen sokaklarla adeta antik çağın Hippodamos plan düzenine göre yapılanma bunların çevresinde yer almıştır.

Şehrin en eski evleri Kale Mahallesi, Pazar Mahallesi, Hançerli Mahalle, Selâhiye Mahallesi ve Saitbey Mahallesi’nde görülmektedir. Buradaki evler çoğunlukla iki veya üç katlıdır. Sivil mimari ahşap veya ahşap karkaslı ve bağdadi sıvalıdır. Temel üstü dolgularda taş veya Kızılırmak ile Yeşilırmak yöresindeki taş ocaklardan elde edilen tuğlalar kullanılmıştır. Evlerin alt ve üst katları çoğunlukla aynı plan düzenindedir. Üst katlardaki salon evin eksenini oluşturmakta, odalar buraya açılmaktadır. Ayrıca bu salan çıkmalarla bir veya iki yönlü olarak dışa açılmaktadır. Çoğunlukla evlerin girişleri bu çıkmaların altında ve ortasında bulunmaktadır. Böylece girişler yağışlardan korunmuştur. Evlerin yer katı tuğla, üst katları ahşaptır. Girişte taşlık, üst katlara çıkan merdiven ve iki yanında mutfak ve depo gibi bölümlere yer verilmiştir. Merdiven altları ise kömürlük olarak düzenlenmiştir. Girişler çoğunlukla kare planlı salonlara açılmaktadır. İkinci ve üçüncü katlar dışa çıkıntılıdır. Evlerin dışa açılan pencereleri dikdörtgen şekildedir.

XX. yüzyıl başında yapılmış olan taş devlet yapıları daha çok Rum ve Rus mimarisinin etkisi altında kalmıştır. Bunların başında Hükümet Konağı (1875), Memleket Hastanesi (1900) ve Belediye (1908) gibi yapılar gelmektedir. Çarşamba’daki Taşmektep 1911 yılında Samsun-Sivas demiryolunun yapımı sırasında Mühendis Hüseyin Yakup, Süreyya Sami ve Nazif Beyler tarafından yapılmıştır.

Kenthaber Kültür Kurulu

Fotoğraflar, Kenthaber fotoğraf arşivi ve www.havza.bel.tr adresinden alınmıştır.