Bursa Sivil Mimarisi

Cumalıkızık Evleri

Osmanlıların Başkentliğini yapmış olan Bursa’da külliyeler ve dini yapılar peş peşe birbirini izlerken sivil mimarlık örneği olan Bursa evleri de onların arasındaki boşluğu doldurmuştur.

Bursa evleri XV. Ve XVI.yüzyıla kadar kerpiçten yapılmıştır. Bu döneme ait evlerden yalnızca Somuncu Baba Evi günümüze kadar ulaşabilmiştir. XVI.yüzyıldan sonra da Bursa evlerinde kerpicin yerini ahşap malzemeler almıştır. Bu dönemden sonra evlerin alt katları yığma taş, kerpiç veya kerpiç dolgulu ahşap olarak yapılmıştır. Üst katlarda derzli tuğla dolgular ve ahşap malzeme ağırlık kazanmıştır. Bu dönemden kalan evlerin başında Mudanya’da üç ev, Bursa’da Üftade Tekkesi Evi ve Muradiye’deki bir başka ev günümüze kadar gelebilen örneklerdir.

XVIII.yüzyılın ikinci yarısına kadar olan yapılanmada İstanbul evleri örnek alınmış ve daha sonra da Barok, Rokoko ve Ampir üslupları sivil mimariyi etkilemiştir. XIX.yüzyıldan sonra yapılanmada yeni bir olgunun başladığı dikkati çekmektedir. Bu dönemde evlerin dış yüzeyleri ahşap striktürlü, kerpiç dolgu duvarlar üzerine de Bağdadi öncelik kazanmıştır. Bunların üzerleri de sıva ile örtülmüştür. Bu dönem evlerinde ahşap pencere söveleri, saçak süslemeleri, eliböğründeler ve kafesler de onları tamamlamıştır. Evlerin sıvanan yüzeyleri sarı, kırmızı, çivit mavisi ve yeşil gibi renklerle boyanmış ve böylece Bursa evlerinin karakteristik görünümü ortaya çıkmıştır.

Cumalıkızık Evlerinden Bir Örnek

Bursa’da sivil mimari genellikle iki katlı olup, ender de olsa üç katlı evlerde genellikle bir de ara katı eklenmiştir. Ara katlar genelde basık tavanlı, küçük pencereli olup, kolayca ısıtıldıklarından ötürü de bunlara kış katı ismi yakıştırılmıştır. Evlerin zemin katları taş duvarlı ve küçük pencereli, bahçe ile bütünleştikleri görülmektedir. Taşlık denilen bu mekanlarda mutfak, kiler, ahır gibi günlük gereksinimde kullanılan bölümler de eklenmiştir. Evlerin en önemli bölümü üst katlar olup, oldukça gösterişli bir merdivenle sofaya çıkılır ve odalar bu sofaya açılır. Aynı zamanda bu odalar dışarıya çıkıntılı cumbalarla da hem sokakla hem de bahçe ile bağlantılıdır.

Bursa evlerinde her oda ayrı bir özellik göstermektedir. Kafesli pencereleri, duvarlara yaslanan sedirleri ile ev halkının yaşamını geçirdiği mekanlardır. Odalardaki yüklükler, sağır duvarlarda düzenlenmiş ahşap dolaplar ve bazılarında yunmalık (gusülhane) denilen yıkanılan yatak odaları da yine bu kattadır.

Bursa Tarihi Evlerinden Bir Örnek

Bursa evleri XIX.yüzyıla kadar açık sofalı olarak yapılmışlardır. Bu sofalı evlerde odalar, bazen I, bazen L, bazen de U tipi plan gösterirler. Genellikle büyük evlerde sofanın iki ucuna da odalar yapılmıştır. Bunlara U tipi planlı evler denilmektedir. XIX.yüzyılda orta sofalı veya karnıyarık denilen plan tipi çok sık kullanılmıştır.

Bursa evlerinin ahşap malzemesi Bursa’daki Tahtakale denilen semtteki satıcılardan sağlanırdı. Tahtakale’de marangozlar sürekli hazırlık yapar ve yeni yapılacak evlere malzeme hazırlarlardı. Bu malzemelerin başında kirişler, dikmeler, babalar, göğüslemeler, kafesler, kapılar, pencereler, söveler, saçak süslemeleri gelirdi. Bu malzeme ev yapan herkesin maddi gücüne göre de farklı farklı olurdu.

Bursa evlerinde çoğunlukla ikinci katlar dışarı çıkmalarla, şahnişlerle son derece hareketli bir görünümdedir. Bursa evlerinde orta ve kenar çıkmalı, çift çıkmalı ve üçgen çıkmalı gibi birbirine benzeyen ancak yine de birbirlerinden farklı örnekler ortaya konmuştur. Özellikle Bursa evlerinde orta sofadan merdivenle çıkılan çatı arasına rastlayan bölümde cihannüma denilen gösterişli bir bölüm yapılmıştır. Cihannümalı Bursa evlerinin kendine özgü bir görünümleri vardır.

Bursa Evleri

XIX.yüzyılda konak diye isimlendirilen büyük boyuttaki Bursa evlerinde harem ve selamlık birbirinden ayrılmış ve kent dokusunda da önemli bir konuma ulaşmıştır. Ayrı kapılardan girilen, ayrı merdivenlerden çıkılan bu tür evlerde her iki bölüm arasında dönme dolaplar yapılmıştır. Örneğin selamlıktaki bir misafire sunulacak ikram haremde hazırlanır, dönme dolaba konur ve dolap döndürülerek selamlık tarafına iletilir. Selamlık kısmının en önemli odası konuklarla tahsis edilen baş odadır. Özellikle evin en manzaralı yerine yapılan baş oda, ağaç işçiliğinin en güzel örnekleri ile bezenir, alçı pencereleri, ocakları, sedirleri özenle yapılırdı. Bursa evleri 1950’li yıllara kadar mal sahiplerince korunmuşlar ancak, bu yüzyılda Türkiye’nin genelinde olduğu gibi başlayan yanlış yapılanma bu evlerin birer birer yıkılmasına ve yerlerini beton blokların almasına neden olmuştur.

Günümüzde Bursa evlerinden pek az da olsa örnekler bulunmaktadır. Koruma altına alınan bu evlerin başında Yenişehir’deki Şemaki Evi, Mudanya’da Tahir Paşa Konağı, Bursa’da Fatih Sultan Mehmet Evi olmak üzere Mudanya, Yenişehir, Keles ve İznik’te Bursa sivil mimarisi örneklerinden evler bulunmaktadır.

Kenthaber Kültür Kurulu