Cemal Reşit REY   (1904-1985)

Türkiye’de çoksesli müziğin kökleşmesi, benimsenmesi ve yaygınlaşması için altmış yıl boyunca olağanüstü bir çaba gösteren besteci Cemal Reşit Rey, aynı zamanda piyanist, orkestra şefi ve eğitimcidir. Babası Ahmet Reşit, kısa bir süre içişleri bakanlığı da yapmış bir yazardı.

Siyasal koşullar yüzünden aile, 1913’de Paris’e yerleşmiştir.Rey, Paris’te lise öğrenimi yaparken Paris Konservatuarı müdürü Gabriel Faure’nın aracılığıyla ünlü piyanist Marguerite Long’ dan dersler almıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın patlaması üzerine annesiyle İsviçre’ye geçen Cemal Reşit, Cenevre Konservatuarı’nda müzik çalışmalarını sürdürmüştür (1914-1920). Savaştan sonra Paris’te yine Marguerite Long ile piyano, Raoul Laparra ile kompozisyon, Henri Defosse ile partisyon ve orkestra şefliği, G. Faure ile müzik estetiği çalışmıştır.

Cumhuriyetin kurulmasıyla 1923’de İstanbul’a yerleşen Rey, İstanbul Konservatuarı’nın temeli olan "Darülelhan"da piyano ve kompozisyon öğretmeni olmuş, 1926’da çoksesli bir koro, 1934’de ise bir "yaylılar orkestrası" kurmuştur. Bu orkestra 1946’da "senfonik" nitelik kazanarak İstanbul Şehir Orkestrası’na dönüşmüştür.

Rey, orkestrayı 1968 yılına değin yönetmiş, düzenli konserler sunmuştur. 1938’de kurulan yeni Ankara Radyosu’nda görev alan ve iki yıl müzik yayınlarını yöneten besteci, 1940’da İstanbul’a dönerek konservatuardaki ve orkestradaki işlerinin başına geçmiştir. İstanbul Radyosunda uzun yıllar hazırladığı açıklamalı müzik programlarıyla klasik müziğin yaygınlaşmasına ayrıca katkıda bulunmuştur.

Cemal Reşit’in müzik yaşamımıza getirdiği başka bir yenilik, İstanbul Filarmoni Derneği’ndeki çabalarıdır. Bu dernek sayesinde ünlü yabancı şefler ve solistler İstanbul’a getirilmiştir. Kendisinin de açıkladığı gibi, Rey’in bestecilik çalışmaları dört ayrı dönemde incelenebilir: 1919-26 yılları arasında bestelediği Fransızca şarkılar, öğrencilik yıllarının bir uzantısı sayılabilir. 1926’da yazdığı ve halk müziği motiflerinden yararlandığı 12 Anadolu Türküsü ile yeni bir çizgiye yönelmiştir. 

1931’de bestelediği Enstantaneler orkestra yapıtı, ezgisel kuruluşundaki özgünlüğün yanı sıra, izlenimciliğin ışıltılarını taşır. Yine 1930’lu yıllarda, metinlerini ağabeyi Ekrem Reşit Rey’in yazdığı operetler ve müzikaller bestelemiştir. Çekici melodileriyle bu sahne yapıtları, halkın çoksesli müziğe yakınlık duymasında rol oynamış, uzun yıllar boyunca yinelenerek sahnelenmiştir.

Cemal Reşit Rey, 1950’li yıllarda yeni-klasikçiliğe yönelmiştir. Bu dönemde bestelediği yapıtlar "mistik" bir özellik taşır. L’ap-pel ve Fatih adlı senfonik şiirleri, bu anlayışın ürünleridir. Daha sonraki dönemde "ölüm" temasının işlendiği ve Türk makamlarından yararlandığı yapıtlar için "kendi fantezi dünyası için de" çalıştığını belirtmiştir.Rey’in yapıtlarının tümü, belirli bir makam ya da tona bağlı armonik bir yapıyı sergiler. 

Ezgisel çizgiyi ve armoniyi önemsemiştir.Eserlerinden kimileri:Opera:Faire Şans Dire, tek perde, libretto Ekrem Reşit Rey (Alfred de Musset’den yararlanarak), 1920. Yann Marek, üç perde, dört tablo; libretto Xaiver Fromentin, 1920. Sultan Cem, beş perde, on iki sahne; libretto Ekrem Reşit Rey (Rous-sel Despierre’in senaryosuna göre), 1924. Zeybek, üç perde-, libretto Ekrem Reşit Rey, 1926. Köyde Bir Fada, tek perde-, libretto Ekrem Reşit Rey, 1929. Çelebi, dört perde; libretto Ekrem Reşit Rey, 1942-45; or-kestrasyonun tamamlanması 1973.Operet ve müzikallerCemal Reşit’in bu alandaki çalışmalarının librettolarını Ekrem Reşit Rey yazmıştır:

Le Petit Chaperon Rouge, iki sahne-, 1920. Üç Saat, üç perde-, 1932. Lüküs Hayat, üç perde-, 1932. Deli Dolu, üç perde-, 1934. Saz Caz, üç perde-, 1935. Maskara, üç perde-, 1936. Hava Ova, üç perde; 1937. Yaygara 70, 1969. Uy Balon Dünya, 19 70. Bir İstanbul Masalı, 1971.Cemal Reşit’in ayrıca üç müzikal komedisi (revü’sü vardır): Adalar Revüsü, 1934; Alabanda, 1941-, Aldırma, 1942.Orkestra Yapıtları:Bebek Efsanesi (senfonik şiir), 1928. Karagöz (senfonik şiir), 1930-31. Enstantaneler, (senfonik izlenimler), 1931. Scene Turques, (halk dansları üzerine) dört parça, 1928. Paysages de Soleil, (senfonik izlenimler), 1931. Inıtation, (senfonik şiir), 1935. Senfoni No. 1, 1941. L’ap-pel, (senfonik şiir), 1953. Fatih, (senfonik şiir), 1953. Kâtibim, (piyano ve orkestra için çeşitlemeler), 1953. Senfonik Konçerto, (ikili orkestra için), 1963. Senfoni No. 2,1969. Türkiye (senfonik rapsodiler). Ellinci Yıla Giriş, (senfonik bölüm), 1973. Birçok konçerto parçaları, oda müziği besteleri bulunmaktadır.Sahne MüzikleriÖzyurt, 1933. Makbet, 1934. Kral Lear, 1936. Hamlet, 1936, Benli Hürmüz, (radyo oyunu için).