Van Sivil Mimari Örnekleri

Van yöresi Urartulardan günümüze kadar yüzyıllar boyunca sürekli yerleşime sahne olmuştur. Bu yerleşim Van Gölü’nün doğusundan kıyı boyunca ve bugünkü kale çevresinde yoğunlaşmıştır. Ancak bu uzun zaman süreci içerisinden yalnızca Urartu kerpiç ev kalıntıları dışında XIX. yüzyıl yapılarından bazı örnekler günümüze gelebilmiştir. Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Osmanlı dönemlerine ait evlerden hiçbir örnekle ile karşılaşılmamıştır XIX-XX. yüzyılda yöreyi gezen bazı gezginlerin çizdikleri resim ve gravürler ile fotoğraflar bu konuda bazı bilgiler vermektedir. Bunlara dayanılarak yerleşim alanlarında tek katlı, iki ve üç katlı evler olduğu anlaşılmaktadır. Bunlara dayanılarak sivil mimarinin dar sokaklarda bitişik nizamda toprak damlı yapılar oldukları görülmektedir. Bunlarda belirli bir plan düzeninin de olmadığı açıkça görülmektedir. Sokakların kenarlarında su akışını sağlamak amacıyla eğimli su kanalları yapılmıştır. Çoğunun yapımında da taş temeller üzerine kerpiç malzemeden yararlanılmıştır. Çamur duvarlara da çok sık rastlanmıştır. Bununla beraber evlerin iç yapımları hakkında yeterli bir bilgi bulunmamaktadır.

I. Dünya Savaşından sonra yörenin Rus ve Ermeni işgaline uğraması, çıkan çatışmalar evlerin yanmasına yıkılmasına neden olmuş, deprem gibi felaketlerde onları tamamlamıştır. Ayrıca Rus ve Ermeni birlikleri şehirden çekilirken evlerin büyük bir bölümünü yakmışlardır.

Kale çevresinde yoğunlaşan evler surların bitiminden sonra ovaya doğru yayılmış, bu bölgeye daha çok zenginlere ait geniş bahçeler içerisinde evler yapılmıştır. Müslüman halk ile Ermeniler arasında çıkan çatışmalardan sonra Müslüman halk bugünkü Selimbey, Bahçıvan, Şerefiye ve Halilağa mahallelerine yerleşmişlerdir.

Bu evlerin bazıları geniş bir bahçe içerisinde saltaşı döşeli avlunun sonunda yapılmışlardır. Yer katında kiler, depo ve mutfak bölümleri bulunmaktadır. Mutfağın yanında da bir köşesinde ocağın bulunduğu, oldukça yüksek tavanlı tandır evi bulunmaktadır. Bazı küçük ölçüdeki evlerde ise tandır evi ayrı bir bölüm halindedir. Bunarın yanına da çoğu kez “çal” denilen yıkanma yerleri eklenmiştir. Avludan merdivenle çıkılan üst katta ise sofa çevresinde yatak yaşamın geçtiği odalar bulunmaktadır. Bu odaların içerisinde gömme dolaplar, nişler vardır. Odaların zemini tahta kaplıdır. Bezeme unsurlarına rastlanmamıştır. Dışa açılan pencereler ise dikdörtgen çerçeveli ve kafeslidir.

Tarihi geçmişi göz önüne alınarak Van evleri dört ayrı gurupta toplanmaktadır. Bunlar tek katlı evler, iki katlı düz cepheli evler, iki katlı cumbalı evler ve iki katlı kompleks planlı evlerdir. Tek katlı evler çoğunlukla yoksul halkın yaşadığı evlerdir. Bu evlerde kapıdan doğrudan doğruya bir sofaya girilmektedir. Odalar bu sofanın çevresinde sıralanmıştır. Sofanın sonuna da mutfak yerleştirilmiştir. Bu tür evlerde ise tandır evi daha çok bahçede ve evin dışındadır.

İki katlı düz cepheli evler daha çok orta halli ailelerin barındığı evlerdir. Birinci kata yine ortada sofa ve iki yanında mutfak, kiler gibi bölümler bulunmaktadır. Merdivenle çıkılan ikinci katta da ortada bir sofa ile iki yanında odalar bulunmaktadır. Üst örtü diğer evlerde olduğu gibi toprak damlıdır.

İki katlı cumbalı evler daha çok maddi durumu iyi olan ailelere aittir. Bu evlerin cepheleri düz olup üst kattaki sofa konsollarla dışarıya cumba şeklinde uzatılmıştır. Bu çıkmalarda çoğunlukla ahşap kalaslardan yararlanılmıştır. Bu evlerin tavan ve duvarlarında ahşap süslemelere, yağlı boya resim ve desenlere rastlanmıştır.

İki katlı kompleksli ev plan tiplerindeki örneklerden Van’da dört adet bulunmaktadır. Bunlar çevrede sözü geçen ailelere ait olup diğer plan tiplerinden çok daha geniş yapılardır. Evlerin alt katında sofa ve bu sofanın iki yanında iki geniş odaya yer verilmiştir. Sofanın ucunda mutfak ve kiler gibi birimler ile tandır evi bulunmaktadır. Üst katta sofa çevresinde odalar ve dışa çıkıntılı cumbalar vardır.

Van evlerinden günümüze gelen örneklerin başında aynı plan düzeninde, Mustafa Dilaver Evi, Tufan Kaptaner Evi, Hilmi Gürkan Evi, Mustafa Tüzün Evi, Mustafa Sipahioğlu Evi, Abdulselam Arilas Evi, İsmail Ödemiş Evi, Cemil Efendi Evi, Ambarcı Mehmet Evi Gazi Abbas Melül Evi gelmektedir.

Günümüzde Van Kalesi çevrisindeki mahalleler, günümüze pek az örnekleri gelmesine rağmen sit alanı ilan edilmiştir.

Kenthaber Kültür Kurulu

Fotoğraflar, www.van.bel.tr adresinden alınmıştır.