Ödemiş Genel Bilgi
Ege Bölgesi’nde, İzmir İline bağlı bir ilçe olan Ödemiş, kuzeyinde Manisa’ya bağlı Salihli ve Turgutlu ilçeleri, doğusunda Kiraz ve Beydağ, batısında Tire ve Bayındır, güneyinde Aydın’a bağlı Sultanhisar ve Nazilli ilçeleri ile çevrilidir. İzmir’in güneydoğusunda yer alan Ödemiş’in kuzeyini Bozdağlar, güneyini de Aydın Dağları engebelendirir. İlçe topraklarında Bozdağlar’ın en yüksek noktası Kırklar Tepesi’nde 2.159 m.ye ulaşır. Aydın Dağları Cevizli Dağı’nda 1.819 m. Yüksekliğe ulaşır. Bu dağlık alanların orta kesiminde Tektonik kökenli Küçük Menderes Ovası, yüksek kesimlerinde de yaylalar bulunmaktadır.
İlçe topraklarını Küçük Menderes Nehri ve ona katılan Birgi, Bademli, İlkkurşun, Çomaklar, Korga,Üzümlü dereleri sulamaktadır. Bunların dışında Bozdağlar’ın kuzey yamaçlarından kaynaklanan küçük dereler ilçe sınırları dışında Gediz Nehri’ne dökülür.Bozdağ’ın batısında da Gölcük doğal gölü bulunmaktadır.
Deniz seviyesinden yüksekliği 123 m.dir. İl merkezine 113 km. uzaklıktaki ilçenin yüzölçümü 1.083 km2 olup, 2000 Yılı genel Nüfus Sayım sonuçlarına göre; toplam nüfusu 128.259’dur.
İlçede Akdeniz İklimi hüküm sürmekte olup, yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağmurlu geçer. Ödemiş ovasında karayel,lodos ve poyraz rüzgarları eser. Bozdağlar ve Aydın dağlarına kar yağar. Yıllık ortalama nem oranı % 63 , yıllık minimum sıcaklık 9.1 , maksimum sıcaklık 24.0 derecedir.
Ödemiş’in doğal bitki örtüsü Doğu Akdeniz florasının etkisi altındadır. Makiler ilçenin tümünü kaplamaktadır. Ovalarda ceviz, incir, kavak, fıstıkçamı, turunçgiller, zeytin ve meyve ağaçları, yüksek kesimlerde meşe, kestane, kızılçam ağaçları, dağların yüksek kesimlerinde ise kermez meşesi, palamut meşesi, pırnal meşesi, laden, menengiç ve kestane ağaçları bulunmaktadır.
İlçe ekonomisi tarım, hayvancılık ve küçük sanayiye dayalıdır. Yetiştirilen tarımsal ürünlerin başında, arpa, buğday, susam, tütün, patates, incir, üzüm, zeytin, kestane gelmektedir. Az miktarda da soğan, mısır, mandalina, baklagiller; çeşitli sebze ve meyve yetiştirilmektedir. Hayvancılıkta yöreye özgü Ödemiş Koyunu başta olmak üzere kıl keçisi, manda, sığır besiciliğinin yanı sıra kümes hayvancılığı ve bazı köylerde de ipek böcekçiliği yapılmaktadır.
İlçede sanayi kuruluşu olarak; ipek dokuma, döküm, zeytinyağı, çırçır, yağ ve yem, tuğla-kiremit ve ekmek fabrikaları ile ayakkabı, iş makineleri, meşrubat, zirai alet, plastik, ağaç ürünleri, mobilya, elektronik malzeme imalathaneleri vardır.
Ödemiş’in ismi konusunda çeşitli iddialar bulunmakta olup, gerçekte Ödemiş sözcüğünün Türkmen Boylarından birine ait isim olduğu sanılmaktadır. Malazgirt Savaşı’ndan sonra yöreye gelen Türkmenler tarafından buraya Ödemiş ismi verilmiş ve günümüze değin bu isimle anılmıştır.
Ödemiş’in Konaklı Beldesi’nin 700 m. uzağındaki Soğukluk Deresi’ndeki kanyondaki mağaralarda bir takım figürlerle karşılaşılmıştır. Bunların Paleolitik Çağın sonlarına doğru yapıldığı ve Batı Anadolu’nun en eski kültürlerinden biri olduğu anlaşılmıştır. Bu nedenle de Paleolitik Çağın sonlarında, Kalkolitik Çağda ilk yerleşimin burada başladığı Ödemiş Ovası’ndaki höyüklerden de anlaşılmaktadır. Bu höyükler dikkate alındığında MÖ.3000’de, Erken Tunç Çağında yörede yoğun bir yerleşim olduğu sanılmaktadır. MÖ.2000’de Hititlerin Assuwa ülkesi dedikleri Küçük Menderes Havzasına ve Ödemiş’e de yayıldıkları bilinmektedir. Bununla beraber Ödemiş yöresinde tam bir Hitit yerleşmesinden söz edecek buluntularla da karşılaşılamamıştır. Büyük olasılıkla Hititlere bağlı küçük toplulukların burada yaşadığı sanılmaktadır.
MÖ.XII. yüzyılda Frigler buraya hakim olmuşlar, MÖ.VIII.yüzyılın ortasında Lydialıların Heraklit sülalesi, ardından da Kral Giges’in yönetimindeki Mermnad sülalesi buraya egemen olmuştur. MÖ.648’de Kimmerler yöreyi istila etmiş, MÖ.546’da Persler buraya hakim olmuştur. Pers Kralı Kyros, Birgi’ye (Dioshieron, Pyrgion) gelmiş ve burada bir de kutsal alan yaptırmıştır. İonialılar MÖ.449’da Perslere isyan etmiş, Ödemiş Ovası’ndan geçerek Sardes’e gitmişlerdir. Bundan ötürü de Ödemiş yolu önem kazanmıştır. Makedonya Kralı Büyük İskender MÖ.334’te Batı Anadolu’yu ele geçirirken bu yolu kullanmıştır. İskender’in ölümünden sonra MÖ.323’te Antiogonos yöreye hakim olmuş, onu Lysimakhos, Seleukoslar ve MÖ.229’da da Pergamon Krallığı’nın egemenliği izlemiştir.
Pergamon Krallığı’nın vasiyet yolu ile Roma’ya katılmasından sonra MÖ.133’te Ödemiş önem kazanmış, MÖ.I.yüzyılda Kilbianos denilen Küçük Menderes yöresi Ephesos kentine bağlanmıştır. Pontus Kralı VI.Mithridates MÖ.88-85 arasında Ödemiş Ovasını Romalılardan geri almışsa da Romalılar yeniden yöreyi ele geçirmişlerdir.
MS.17’de meydana gelen bir deprem yöreye büyük zarar vermiştir. Bunu diğre depremler ve salgın hastalıklar izlemiştir. Bu nedenle de Ödemiş eski önemini yitirmiştir. Bizans döneminde Bizans’ın Thracessien Theması sınırları içerisinde kalmış, Birgi (Pyrgion), Günlüce (Hypaipa) ve Nikaia’da piskoposluklar kurulmuş, bunlar Ephesos metropolitliğine bağlanmıştır. XII.yüzyılda Pyrgion(Birgi) ve Hypaipa(Günlüce) başpiskoposluk merkezleri olmuştur.
Malazgirt Savaşı’ndan (1071) sonra Türkmen boyları Ödemiş Ovasını ele geçirmişler, 1098’de Bizanslılar yeniden yöreyi ele geçirmişlerdir. Zaman zaman her iki taraf yöreye hakim olmuştur. Aydınoğulları 1308’de yöreyi ele geçirerek Birgi’yi Beyliğin merkezi yapmıştır. Yıldırım Beyazıt 1390’da Aydınoğulları beyliğine son vererek yöreyi ele geçirmiş ancak, Ankara Savaşı’nda (1042) Timur’a yenilince yöre Timur’un hakimiyetine geçmiştir. Timur’un Anadolu’dan çekilmesinden sonra Ödemiş yöresi Osmanlılar ile Aydınoğlu Cüneyt bey arasında sık sık el değiştirmiş, Sultan II. Murat zamanında 1426’da kesin olarak Osmanlı topraklarına katılmış ve Tire Sancağına bağlanmıştır.
XVIII.yüzyılda Ödemiş, Aydın Livasına bağlı bir kaza idi. 1812 yılında Atçalı Kel Mehmet Efe Aydın’a ayaklanmış ve Ödemiş’i ele geçirmiştir. Osmanlılar 1829’da yöreye yeniden hakim olmuştur. Ödemiş’te 1831’de ilk nüfus sayımı yapılmıştır. 1835’te Rumların da çoğunlukta bulunduğu yörede kilise ve okullar yapılmıştır. 1867’de Osmanlı yönetimindeki idari düzenleme ile Birgi, Keles, Balyambolu kazalıktan çıkarılarak Ödemiş’e bağlı bucak konumuna getirilmiştir. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı nedeniyle Balkanlardan göç edenlerin bir kısmı buraya yerleştirilmiştir. Kırım Savaşı’ndan sonra da bazı Türk aileleri buraya gelerek satın aldıkları yerde kendilerine özgü bir sokak oluşturmuşlar ve sokağın giriş ve çıkışına kontrol altına alabilmek için birer kapı yapmışlardır.
I.Dünya Savaşı’ndan sonra 1 Haziran 1919-3 Eylül 1922 tarihleri arasında Yunan işgali altında kalmıştır. Cumhuriyet döneminde de kaza konumunu sürdürmüştür.
İlçeden günümüze gelebilen tarihi eserler arasında;
Hypaipa antik kenti kalıntılar, Kızılcaavlu, Kayaköy, Yılanlı, Balabanlı, Bademli, Birgi ve Günlüce Kaleleri; Ulu Cami (Aydınoğlu Camisi), Birgi Ulu Camisi, Dervişağa Camisi, Hatuniye (Sultan Şah-Ümmü Sultan) Türbesi, Mehmet Bey Türbesi, Birgi Köprüsü, Çarşı Köprüsü, Çakırağa Konağı, İlk Kurşun Anıtı, Aydınoğlu Hamamı, Sivil Mimari Örnekleri , Birgi Ulu Cami Medresesi, Derviş Ağa Medresesi bulunmaktadır.
Kenthaber Kültür Kurulu
Fotoğraflar, www.odemis.web.tr, www.winter-insurance.at/birgi adreslerinden alınmıştır.
