Kocaeli’nde XIX.yüzyıldan günümüze gelen ve Osmanlı yaşam biçimini yansıtan sivil mimari örnekleri bulunmaktadır. Özellikle eğimli yamaçlarda eski mahalleler yer almakta, kıyı boyunca ise yeni yapılanma ile karşılaşılmaktadır. XVII.yüzyılda Kocaeli’nin bir ticaret merkezi olduğu bilinmektedir. Evliya Çelebi burasını “…mamur âbâdan bir şehri muazzam” diye tanımladıktan sonra: “ Şehrin bütün evleri yüksek tepeler üzerinde yapılmış olup, kıble tarafında denize bakar. Sokakları baştan başa beyaz taş ile kaldırım döşelidir. Evler arkalarını dağlara yaslamıştır. Dağların üzeri bağlardır.” Demektedir. Ardından şehirde 3.500 görkemli birkaç katlı, bahçeli ve üzeri kırmızı kiremit evler olduğunu belirtmiştir.

Kapanca Sokak Nahit Sıtkı Örik 1930’lu yıllarda İzmit’i gezmiş ve şehirdeki dar ve dik yollardan, bir yüz yıllık eski evlerinin görülmeye değer olduğuna değinmiştir:

“Denizden İzmit’in manzarası cidden güzel. Yüksek bir tepenin zirvesinden başlayarak deniz kıyılarına inen, çoğu bahçeli ve hemen hemen hepsi ahşap evleri ile biraz da Beykoz’u hatırlatmıyor değil. Daha vapurda iken işte, Portakal Hafız’ın 40 odalı konağı diye gösterilen cesim bina başta olmak üzere, geniş bahçeli konaklar ve konak yavruları hep o eski zenginlik zamanının gittikçe harap olmuş yadigarlarıdır”.

Eski Kocaeli yerleşimi Orhan Tepesi’ndeki İç Kale çevresine, yamaçlara ve az eğimli taraçalar halinde düzlüklere kurulmuştur. Şehrin bu bölümü tamamen sivil mimari örnekleri ile kaplıdır. Çoğunlukla bunlar dar ve yokuşlu, ortasından kirli suların aktığı kanallar bulunan Arnavut kaldırımı sokaklar boyunca yolun iki tarafına sıralanmışlardır. Evlerin yapı malzemesini genellikle ahşap meydana getirmiştir. Bahçe içerisindeki evlerin alt katları kagir, üst katları bağdadi tekniğinde sıvalıdır. Ayrıca pencereler, çıkmalar ve büyük balkonlarla bu evler dışarıya doğru açılmışlardır.

Kapanca Sokak'ta Bir Ev Kocaeli’ndeki sivil mimari örneklerinin en önemlileri Kapanca Sokak ve çevresindedir. XIX.yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen bu evlerden 18’i koruma altına alınmıştır.

Kocaeli evlerinin konak tipi büyük yapıları da bulunmaktadır. Bu konaklar harem ve selamlık olmak üzere iki ayrı bölümden meydana gelmiştir. Bazı konakların selamlığında yağlıboya resimlerle ampir ve barok üslupta bezenmiş odalar, alçı bezemeli kubbeli ve ahşap nişli mihraplar bulunmaktadır.

Yakın zamanlara kadar Kocaeli’nde özelliğini koruyan bu evlerin büyük bir kısmı yeni yapılanma sırasında daha önce tescil edilmediklerinden yıkılmışlardır. Bugün bu evler Edmond Naumann, Prof.Dr.Süheyl Ünver’in resimlerinde görülmektedir. İzmit evlerinden en önemlileri Gümüşoğlu Konağı (Saatçi Ali Efendi Evi), Akköseoğlu Evi, Portakal Hafız Konağı, Kemal Öz Konağı ve Sırrı Paşa Konağı’dır. Bunun yanı sıra Kocaeli’nde XIX.yüzyılda yapılmış, batı mimarisi üslubunda yapılar da bulunmaktadır. Bunların başında da taş bir yapı olan Fransız Ruhban Okulu, Kocaeli Gar Binası ve Savcılık Binası gelmektedir.

Saraylı Köyü'nde Bir Ev Kocaeli Evleri doğa ile bütünleşmiştir. Özellikle bu yapıların yukarı sürmeli, dört bölmeli dikdörtgen pencereleri belirli bir düzen içerisinde evlerin ve konakların bütün yüzünü kaplamaktadır. Bunların üzerinde vitraylı pencereler saçak hattının altında sıra halinde dizilmiştir. İklimden ötürü de dış cephelerde sağır bölümlere çok az yer verilmiştir. Evlerin üzerini kiremitli beşik çatılar örtmüştür.

Kocaeli Gölcük ilçesindeki Saraylı, Osmanlı döneminde kurulmuş bir köydür. Bu köy içerisinde XIX.yüzyıl mimarisini yansıtan evler bulunmaktadır. Bu evlerin alt katlarında Roma döneminden kalma mimari parçalar kullanılmıştır. Saraylı evleri bağdadi ve ahşaptan yapılmış olup, Osmanlı konak mimarisini günümüze en güzel şekli ile yansıtmaktadır.

Gölcük Değirmendere Eski Yalı Mahallesi yaklaşık yüzyıllık bir geçmişi yansıtan sivil mimari örnekleri koruma altına alınmıştır. Buradaki Değirmendere Evi bir süre kütüphane ve sanat evi olarak kullanılmış olup, günümüzde Belediye binası olarak kullanılmaktadır.

Kocaeli Gar Binası Kocaeli Gebze ilçesinde de Türk yapı sanatını yansıtan evler bulunmaktadır. Bu evlerin şahnişleri, cumbaları, çıkmaları ve geniş saçakları ile kendine özgün bir konumları vardır. Gebze evlerinin en belirgin özelliği alt katlarının ağaç hatıllarla takviye edilmiş kagir ve taş yapılar oluşudur. Bu evlerin içerisinde ahşap merdivenlerle çıkılan ikinci katlar çoğunlukla ahşap olmakla beraber, yer yer tuğlalardan da yararlanılmıştır. Yaşamın büyük bölümünün geçtiği ikinci katlarda, ortada sofalar ve onların çevresinde de odalar sıralanmıştır. Aydınlatmayı sağlayan pencerelerden alt sıradakiler ince uzun dikdörtgen olup, üst sıralara alçıdan kafa pencereleri yerleştirilmiştir. Evlerin bezemesinde ağaç işçiliğinin yanı sıra renkli resimler de kullanılmış ancak, bunların büyük çoğunluğu yıkılarak günümüze gelememiştir.

Gebze evlerinin karakteristik örneklerinden Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin yanı başındaki Dursune Nine’nin evi 1970 yılında çökmüş ve ortadan kalkmıştır. İki katlı olan bu ev Kocaeli’nde Osmanlı sivil mimarisinin ilginç örneklerinden biri idi. Dışa açılan pencereleri, demir taklidi ahşap parmaklıkları, ocaklı odaları ve barok bezemesi ile tanınmış bir ev idi. Bu arada yine Çoban Mustafa Paşa Külliyesi’nin çevresinde, İbrahim Ağa Caddesi’ndeki evler de yıkılmış ve yerlerine beton bloklar yapılmıştır.

Kocaeli’nde günümüze gelebilen sivil mimari örnekleri

Saatçi Veli Efendi Konağı (Merkez)

Kocaeli Veli Ahmet Mahallesi’nde, Alacamescit Gümüşlü Sokağı’nda bulunan Saatçi Veli Efendi Konağı diye tanınan bu yapı 1774 yılında yapılmıştır. XVIII.yüzyılın Türk sivil mimari örneklerinden olan bu konak, ağaç işleri, kalem işleri ve mimari yapısı ile döneminin örneklerinden birisidir.

Konağın bodrum katı kagir, diğer iki katı ahşap olarak yapılmıştır. Bodrum katı kayagan taşı ile döşenmiştir. Tavanı ahşap kaplamalıdır. Zemin katında sofa etrafında üç oda, mutfak ve yarı gömme bir balkon bulunmaktadır. Üst katta ise biri başoda olmak üzere sofaya açılan üç odası vardır. Konağın oda ve sofalarının duvarları bitkisel ve geometrik kalem işi ile bezelidir.

Saatçi Ali Efendi Konağı Kültür Bakanlığı tarafından kamulaştırılmış ve onarılmıştır. Bundan sonra Kültür Bakanlığı’nca Etnoğrafya Müzesi olarak 1987’de ziyarete açılmıştır.

Osman Hamdi Bey Evi (Gebze)

Kocaeli, Gebze İlçesi Eskihisar Köyü’nde 1884 yılında yaptırdığı, yaşamının bir bölümünü geçirdiği, I. Dünya Savaşı’nda bir süre karargah komutanına tahsis edilen, İsmet İnönü’nün Kurtuluş Savaşı sırsında birkaç gün kaldığı, Atatürk’ün de 1933 yılında geldiği köşk, Kültür Bakanlığı tarafından 1966 yılında kamulaştırılmış, 29 Eylül 1987 yılında da Osman Hamdi Bey Evi ve Müzesi olarak açılmıştır.

Osman Hamdi Bey Eskihisar’ı babasının Gebzede’ki konağında iken küçük yaşlarda tanımış, sonraki yıllarda, deniz kıyısındaki köşkü, resimhane, kayıkhane ve müştemilat binalarını kendisi çizerek 1884’de yaptırmıştır. İki katlı bu köşkün giriş katındaki ahşap kapılarını 1901-1903 yıllarında tabloları kadar değerli resimlerle süslemiştir.

Osman Hamdi Bey Köşkü iki katlı ahşap bir yapıdır. Sekiz odası olan ev taş temeller üzerine ahşap malzeme ile yapılmıştır. Köşkün denize yönelik ahşap direkli bir verandası ve onun üstünde bir balkonu bulunmaktadır. Üzeri kırma çatı ile örtülüdür. Yalının mutfak, çamaşırhane, kiler, hizmetçi odası, banyo ve tuvaleti bulunmaktadır.

1982 yılına kadar hiç onarım görmeden ayakta kalabilen yalının kapıları resimlerle süslenmiş durumdadır. Kapılardaki süslemeler, Osmanlı süsleme sanatının günümüze yansıyan en güzel, en canlı örneklerini teşkil etmektedir

Sırrı Paşa Konağı (Merkez)

Kocaeli Hacı Hasan Mahallesi, Yeni Çeşme Sokak’ta İzmit ve Körfez’e hakim konumdaki konak İzmit Mutasarrıfı Sırrı Paşa tarafından yaptırılmış XIX.yüzyıla ait sivil mimari örneklerindendir.

İki katlı konağın yüksek bahçe duvarlarında kullanılan taşlardan bir bölümü antik yapı kalıntılarına aittir. Konağın İç Mekan duvar bezemelerinin Dolmabahçe Sarayı’nın restorasyonu için gelen Batılı ressamlar tarafından yapıldığı ileri sürülmektedir.

Konak moloz taş ve bağdadi tekniğinde ahşaptan yapılmıştır. Harem ve selamlık olmak üzere iki ayrı bölümden meydana gelmiştir. Görkemli bir giriş kapısından avluya, oradan da ikinci kata çıkılmaktadır. Orta sofanın etrafında başoda ve ona açılan odalar sıralanmıştır. Odaların içerisinde yüklükler, nişler ve ocaklar bulunmaktadır.

Portakal Hafız Konağı (Merkez)

Kocaeli Hacı Hasan Mahallesi’nde bulunan Portakal Hafız Konağı XIX.yüzyıl sivil mimari örneklerindendir.

Taş temeller üzerine bağdadi tekniğinde ve ahşaptan yapılmıştır. İki katlı bir yapı olup, bahçe içerisindeki giriş kapısından bir taşlığa girilmektedir. Taşlığın iki tarafında mutfak, yemek odası ve kilerler vardır. Buradan çıkılan merdivenle bir orta sofaya, oradan da sofaya açılan odalara ulaşılmaktadır. Odalardan biri başoda olup, diğerlerinden daha büyük ve bezemelidir. Konağın dışa açılan ve cephe boyunca devam eden dikdörtgen söveli pencereleri bulunmaktadır. İç kısmında tavanları bezemeli olup, dolap, niş ve kapılarında ağaç işçiliğinin güzel örnekleri uygulanmıştır.

Demirciler Konağı (Gebze)

Kocaeli Gebze ilçesi Demirciler Köyü’nde bulunan bu konak XIX.yüzyıl örneklerindendir. Taş temeller üzerine bağdadi tekniğinde ahşap bir yapıdır. Kalem işleri ve bezemeleri ile dikkat çekmektedir.

Pempe Köşk (Merkez)

Kocaeli Yukarı Pazar Mevkii’nde bulunan Pembe Köşk XX.yüzyılın başlarında yapılmıştır. Üç katlı olan köşkün birinci katına dıştan taş bir merdivenle çıkılmaktadır.

Giriş holünün iki tarafına odalar sıralanmış, buradan da bir merdivenle diğer katlara çıkılmaktadır. İkinci ve üçüncü katın planları birbirinin eşi olup, ortada bir sofa ve bunun çevresindeki odalardan meydana gelmiştir. Kagir olan bu yapı bütün cephe boyunca sıralanmış dikdörtgen pencereleri ile tamamen dışa dönüktür. Bu pencereler günümüzde pek az örneği olan giyotin pencerelerdir.

Kocaeli Valiliği tarafından kamulaştırılarak onarılan bu köşk İzmit’in sivil mimarisini yansıtan en güzel örneklerden birisidir. Onarım sırasında yapının iç ve dışındaki ahşap bölümleri, ağaç işçiliği olduğu gibi korunmuştur.

Kaiser Wilhelm Köşkü (Körfez)

Kocaeli Körfez ilçesi Hereke beldesinde bulunan eski Sümerbank Dokuma ve Hali Fabrikası sınırları içerisindeki bu köşk Alman İmparatoru II.Wilhelm’in İstanbul-İzmit demiryolunun açılışında İzmit’e geldiğinde kalabilmesi amacı ile yaptırılmıştır. İtalyan Mimar Raimondo d’Aranco tarafından yaptırılmıştır.

Köşkün mimari parçaları ve detayları Yıldız Sarayı’nda hazırlanmış ve bu parçalar Hereke’de daha önce hazırlanmış taş temeller üzerine oturtularak monte edilmiştir. Tek katlı olan köşk, geniş bir salon ve bunun çevresindeki odalardan meydana gelmiştir. İzmit Körfezi’ne yönelik cephesine dikdörtgen pencereler sıralanmıştır. Köşkün üzeri ahşap kiremitli bir çatı ile örtülmüştür.

Redif Dairesi (Merkez)

Kocaeli il merkezinde bulunan Redif Dairesi’ni İzmit Mutasarrıfı hasan Paşa 1863 yılında yaptırmıştır.

Osmanlı döneminde Yedek Subaylar için yaptırılmış olan Redif Dairesi yarı kagir kışla tipinde bir yapıdır. Yapının girişinin üzerinde dışarıya sütunların taşırılmış bir balkonu bulunmaktadır. Girişten sonra dikdörtgen planlı yapının boyunca uzanan koridorlar ve bunların çevresinde odalar bulunmaktadır. Cephe boyunca yapının bütününe altlı üstlü dikdörtgen pencereler sıralanmıştır. Redif Dairesi’nin iç mekan tavanları XIX.yüzyıl bezemeleri ile süslüdür. Yapının üzeri ahşap bir çatı ile örtülüdür.