REFORM HAREKETİ VE PROTESTANLIK VII. (Fransa Reformu ya da Calvinisme) : İngiliz Reformasyonu ile Almanyada doğan Lutherienizm’i ve bunun diğer bazı Avrupa ülkelerindeki yansımalarını gördük. İngiliz Reformu dışında Protestan hareketler, kaynak ülke dışındaki önemli reperküsyonları ve etkileri nedeni ile bir ulus çerçevesi içinde sınıflandırılmaz. Bu bakımdan en çok Fransa olmak üzere, İsviçre, İskoçya, Hollanda, İngiltere ve sonraları Kuzey Amerikada yaygın etkileri olan “Calvinisme”in kendi düşünce sistemi içinde çok özet tarihçesini verelim. 

Jean Calvin

1509, Noyon, Picardie, Fransa doğumlu Jean Calvin ya da Cauvin), Noyon kentinin itibarlı bir burjuası ve piskapos sekreteri olan babası Gérard Cauvin tarafından din adamı yetiştirilmek üzere Paris’e gönderildi ve çok iyi bir eğitim aldı. Daha sonraki Paris ziyaretlerinde birlikde çalıştığı Guillaume Budé gibi humanistlerden çok etkilendi. Stoacı Latin filozof Seneca’nın “De clementia- Bağışlama Üzerine” yapıtı hakkında kaleme aldığı incelemenin 1532’de yayınından sonra, Protestanlığı iyice benimsemiş, ancak Luther’den biraz farklı inançları dolayısıyla Reformasyonda ikinci bir evre açmıştır. Üniversitede Katolik ve Protestan hocalar arasında ayrılık çıkıp da Protestanların ders vermeleri yasaklanınca İsviçrenin Protestan merkezlerinden Basel’e gidip müstear isimle çalışmalarına devam etti. Martin Luther ve Protestanlığı İngiltereye taşıyan başka bir Alman Bucer’in eserlerini inceledi.

Henüz 1534’de, 25 yaşında yazdığı ve 1536’da yayınlanmış Protestan Reformu hakkında yazdığı “Christianae religionis institutio-Hrıstiyan Dininin Bağlayıcı İlkeleri” isimli yapıtı (ki: bu yapıt, sonradan kuracağı Cenevre Akademisinin rektörlüğüne getirilen Théodore Béze tarafından geliştirilmiştir) ve İncil yorumu konusunda katıldığı tartışmalarla “Calvinisme” doktrini bu ülkede doğacaktır. Daha ihtiyatkâr ve gelenekçi davranan Lutherien görüşden farkı, “komünyon” âyini sırasında kutsanan ekmek ve şarapda İsa’nın vücudunun bulunmadığı, bu merasimin salt bir simgesel bir değeri olduğu yolundaki Zwingli düşüncesini benimsemesi idi. Henüz bilinci olmayan, dünyadan habersiz yeni doğmuş çocukların vaftiz olmaması, vaftiz’in yani Hrıstiyanlığı kabûl merasiminin ancak yetişkinlerin serbest iradeleri ile kabûl etmeleri gerektiğini ileri süren İsviçreli Zwingli’den ise, bu “anabaptist” görüşü yüzünden ayrılıyordu. Yani “sola fide-kendi iradesi ile inanç” ilkesini yorumlama konusunda ondan geride idi. Biz Müslüman cemaatin çıkmazı da burada.. Bir yandan Hazret-i Muhammed’in “Dinde ikrah yoktur” söylemi var; öte yandan, 40 yaşında nübüvvet nazil olmuş Peygamber sünnetini ihlâl pahasına, bazılarımızın çocuklarına ille küçücük yaşdan din eğitimi verme ısrarı var. Çocukların ilerde nasıl kullacakları belli olmayan serbest iradelerine saygı yok.

Bir Paris ikametinden sonra, daha rahat eyleme geçeceğini düşündüğü İsviçreye döndü; fakat bu kez Cenevrede yerleşti. Ünlü Protestan vaizlerinden Guilaume Farel ile birlikde örgütlenme çalışmalarına girişti. Yeni bir ruhban sınıfının zuhurunun endişelendirdiği Cenevreliler her ikisini de 1538’de kent dışı edecektir. Calvin de, bir çok Alman kentini dolaşarak Katoliklerle Protestanları uzlaştırma çabalarına girişti; fakat bu misyonu başaramadı. Katolik baskısına dayanamayan aydın Cenevreliler, 1541’de onu geri çağırıp, iyi bir maaş karşılığında reformlarını sürdürmesini istediler. Hazırladığı yeni “Kilise Yönergeleri” (Ordonnances ecclésiastiques”, Cenevre kent meclisince 1561’de kesin olarak onandı. Buna göre Kilise: öğretim uzmanları, vaizler, onur ya da disiplin kurulunu oluşturan yaşlılar (Yunanca “presbyterion), hayır işleri ve sosyal hizmetlerle görevli diyakoslar sınıfları ile örgütleniyordu. 

Miguel Serveto (Lat. Michael Servetus). Christian Fritzsch adlı Alman sanatçının, Texas Tıp Merkezi Kitaplığındaki John P. Mc Govern Tarih Kolleksiyanlarındaki yapıtı.

Bu örgütlenme reformunu gerçekleştirdiği sırada iki Katolik din adamının çıkardığı sorunlar Calvin için hem bir tehlike teşkil etmiş hem humanist kimliğine leke düşürmüştür. Jérome Bolsec adında bir Katolik papaz, Calvin’i “Tanrıyı kötülüklerin kaynağı olarak” tanıtmakla itham ederek bir fesad çıkarmıştı. Bu adam kent meclisi kararı ile Cenevre’den atıldı. Fakat, Aragonlu bir İspanyol humanist ilâhiyatçı, ünlü hekim ve haritacı bilgin Miguel Serveto’nun (Lat. Michael Servetus) Cenevre’ye gelmeleri Katolikleri kızdırıp tehlike yaratma potansiyeli ile Calvin için de endişeye neden olmuştu.

Nontrinitarian olan yani teslis’e (baba-oğul-kutsal ruh üçlemesine) inanmayan Serveto’yu tutuklatıp kâfirlik isnadı ile yargı önüne getirdi. Ona insanî bir idam şekli uygulanması ricasına rağmen, Mahkeme Serveto’nun kazığa bağlanıp yakılmasına hükmetti ve cezayı bu şekilde infaz etti. Avrupada ilk kez “solunum dönüşümü”nü keşfedip açıklayan bu parlak bilim adamının hem Katolik hem de Protestanlarca kâfir bilinip, çok saçma bir inanca karşı çıktığı gerekçesi ile bu azaplı ölüme lâyık görülmesi temiz vicdanları isyan ettirmektedir.

İSKOÇ REFORMU: Fransız boyunduruğundan yakayı sıyıramıyan, aynı yarımadayı paylaştıkları İngilizlerle sürekli düşmanlık içinde olan, güçsüz bir kraliyet rejimine bağlı, fukaralık ve taassupla boğuşan İskoçya’da bu koşullara karşın, sonunda “Calvinisme”in baskın olduğu ilginç bir Protestanlık gelişmesi yaşanmıştır. XV. asırdaki Lollard hareketinin İskoçyadaki etkisi, Fransız egemenliğine karşı ulusal kalkışmalarla paralel sürdürülmüş ise de spontan gelişen bu kalkışmalardan çok, İngilterede Oxford ve Cambridge Üniversitelerde ve Kıtasal Avrupada diğer eğitim kurumlarında Yunanca, Latince, İbranî dili, Humanisma eğitimi alan varlıklı gençlerin bireysel çabaları İskoçyanın entelektüel yapılanmasına, dolayısıyla Protestanlığın yerleşmesinde daha fazla rol oynamıştır. Onların ülkeye 1520’lerde soktuğu Lutherci kitaplar, 1525’de Parlamento tarafından resmen yasaklandı ise de elden ele dolaşmaya devam etmiştir.

Varlıklı bir aileden Patrick Hamilton İskoçyanın ilk seçkin Protestanı idi. Avignon’lu olup daha çok Almanyada faaliyet gösterdiği için “Franz” olarak bilinen Protestanlığa dönmüş François Lambert’le arkadaşlığı ona bu inanç dalında çok bilgi kazandırmıştır. Avama hitap eden Evanjelik savlarla ilgili Loci Communes (Patrick’in Savları olarak da bilinir) yapıtı 1528’de İngiliz Protestanlık şehidi John Frith tarafından tercüme edilmişti. Zavallı, 24 yaşında, İskoçyanın dini merkezi St. Andrews kentinin piskaposluk konutu katedral olarak kullanılan şatoda yakıldı. Daha ünlü olan mütercimi John Frith’in ise Temmuz 1533’de kazık üstünde yakılışı, onu mahkûm ettiren (bir humanist olarak bildiğimiz) Thomas More’un en büyük günahıdır.

itibarlı görevi: İngiltere Kralı VIII.Henry’nin çocuk yaşdaki oğlu Edward ile İskoçya Kraliçesi olacak Mary’nin evlenmelerine aracılık etmesi. XIX. yüzyıl İngiliz sanatçısı SirWilliam Quiller Richardson’un eseri.

George Wishart’ın son İkinci İskoç reform şehidi, İskoç reform hareketinin en önemli lideri John Knox’a rehberlik etmiş olan George Wishart oldu. Genç yaşında İngilterede Cambridge, Corpus Christi Koleji’nde hocalık ve vaizlik yapan, Kral VIII. Henry’nin güvendiği gözdelerinden olan bu bahtsız, bir veba salgını sırasında, İskoçyada Fife ilinde vaazlar verirken St. Andrews piskaposu David Beaton tarafından tutuklatılıp “küfür” suçu ile kazık üstünde yakılacaktır. İskoçyadaki Protestanlık hareketini iyice ateşleyen bu olay üzerine Wishart’ın dostları soylu gençler, Şato’ya gizlice girip, Beaton’u öldürerek genç bilginin öcünü aldılar. Wishart’ın, şato dışında yakıldığı yerdeki kaldırım taşı üzerinde GW harfleri işaretlenmiş olup, bunun yakınında St. Andrews Koruma Vakfı ve Wishart Derneğinin ortaklığı ile yapılan anıt üzerinde adını gösterir plaket, Şehitler Anıtındaki ismi ve resmi halen, Protetanlığın İskoçyadaki tarihini merak eden turistlerin ziyaretine açıktır.

Wishart’ın dostu ve izleyicilerinden John Knox, Beaton’un katlinden az sonra Fransada yakalandı. Bir süre Fransız zindanlarında kaldı ise de zekası ve etkili kişiliği sayesinde kurtulup, VI. Edward zamanında İngilterede Lollard öğretileri ile Başpiskapos ve Lordlar Kamarası Başkanı Cranmer’in hizmetinde çalıştı. Kraliçe Mary zamanda Almanyadaki sürgünlere vaizlik etti. Sonra Cenevreye giderek oradaki çalışmaları, vaazları ve “İnançlı Cenevre Sürgünleri için Rehber”, “Korkunç Askerî Birliğe Karşı İlk Trampet Darbesi” gibi dua kitapları ile canla başla “Calvinisme”e hizmet etti. Sonra İskoçyaya dönmüş, İskoç yaşamına uyarlıdığı bu anlayışıve Reforme edilmiş Kililseyi, tüm siyasal entrikalara karşın oraya yerleştirmiş; Fransız örneğinin tersine halkla bütünleştirmiştir. Fransadaki, gelecek bölümde anlatacağımız Aziz Bartelomeus Yortusu katliamı üzerine, ileri yaşına rağmen bu ülkeye koşmuş, vaazları ile bu ibret verici yorumunu yaptıkdan kısa bir süre sonra ölmüştür.