REFORM HAREKETİ VE PROTESTANLIK IX. (Hollanda Reformu) : Yurttaşı Erasmus’un humanizminden zaten etkilenmiş olan Hollanda bir yandan da ticaretin gelişmesi ile Ortaçağ sonlarının çağdaşlık yönelimine (devotio moderna) uyum sağladığı için yeni fikirlere açıktı ama Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu sınırları içinde ve İspanyol askerlerinin işgâli altında olduğu için orada yeşeren özgür düşünceler aşırı sertlikde takibe maruz kalıyordu. Ülkeye, başlangıçda Luthercilik girdi; İlk ağızda, Augustinien Luther inanç sistemini benimseyen Heinrich Voes ile Johann Esch’ın, 1523’de Brüksel’de yakıldıklarından söz etmiştik. 1529’da heretik yayınların bulundurulmasını yasaklayıp, bunu ağır yaptırıma bağlayan bir emirname çıktı. Bunu, yaptırımları son derece şiddetlendiren 1535 ve 1538 fermanları izledi.
Menno Simons’un Christoffel van Sichem tarafından 1610’a yapılan tahta oyma resmi. Amsterdam Ün. Kitaplığında. |
Sivil itaat ve disiplin anlayışını esas alan muhafazakâr Luther’cilik de Hollandalıların tezcanlı yenilikçiliğini tatmin etmiyordu; Menno Simons’un Hollandadaki fikir teorisyenliğini yaptığı “anabaptist” hareket hızla yayıldı. Bu da, fanatik güçler’in, “Mennonite’ler” denilen bu yeni eğilime kapılan binlerce insanı boğazlaması sonucunu verdi. 1535’deki Münster katliamına Katoliklerin yanında Protestanlar da katılmıştır. Bu arada, Menno’nun kardeşi Pieter de Bolsward yakınlarında öldürülmüştür.
Ancak, başta, İsviçreli reformatör Heinrich Bullinger’in yazıları olmak üzere Protestanlık hakkındaki literatürün Hollanda’ya sızmasının önüne geçilemiyordu. Ayrıca, bilimsel çevrede “Anastasius Veluanus” olarak tanınan ve Hollandada olduğu gibi Almanya’nın Bacharach kentinde de din denetimi yapan Jan Gerrits Versteghe’nin kaleme aldığı “Leken Wechwyser-Laik’e (halk adamına) Rehber” adında Hollanda dilinde bir manifesto elden ele gezmeye başladı. Hollanda Reform Kilisesi tesisi çabasından çok hoşnut olan Calvin eşini bu ülkeye temsilci olarak göndermişti. Azgın takibatın 1540-45 arası gevşemesi yerel reform kiliselerine Calvin yazılarını inceleme ve Pierre Brully’niin coşkulu vaazlarını cemaate dinletme imkânını verdi. 1561’de, Guy de Brés’in “İtikad Beyanı-Confessio Belgica” adlı eseri yayınlandı. Artık, Hollandalıar, bu coşkulu eğilimin siyasal ürününü alma, İspanyolları ülkeden çıkarmak isityorlardı. Orange prensi (Sessiz) I.Guillaume, 1559’da, İmparatorluğun öteki devletlerini, İspanyolların ülkesini terketmesi için zorlamaya çağırdı. Kilise mücadelesi siyasal kalkışma ile at başı birlikde gidiyordu. Bu eğilimin şiddetle karşılık görmesi kaçınılmazdı. 1565’in 5 Nisanında, Avusturya Kraliçesi Margaret’ten Prostestanların takibe ve kıyıma uğratılmasının engellenmesi için aracılık ricasında bulunuldu, 1566’da, Anvers Katedralinde aziz tasvirlerinin tahribata uğraması İspanya Kralı Pelipe’ye, Alba Dükü aracılığı ile Hollanda üzerinde çok sıkı bir baskı uygulaması mazeretini yaratmıştır. Ancak bu baskı Hollandalıların dayanışmasını güçlendirmekten başka işe yaramadı.
Sessiz Willem’in, evinde Balthasar Gérard tarafından 10.Temmuz. 1584’de öldürülüşünü gösteren , gravür. |
Alman lejyonerlerin de dahil olduğu bir ordu kuran ve Fransız Huguenot’larla ittifakını sağlayan Sessiz Willem bağımsızlık mücadelesine örgütlü olarak girişmiş, 1568’de, Heiligerlee çatışması ile Seksen Yıl Savaşlarını başlatmıştır. Sessiz Willem1584’de, II. Pelipe’nin destekçisi Katolik bir Fransız olan Baltasar Gérarad tarafından konağında öldürülmüş; son sözleri: “Tanrım ruhuma ve zavallı halkıma rahmetini esirgeme” olmuştur. Onun İspanyollara karşı açtığı cihad, din seçme özgürlüğü açısından önemi nedeni ile ayrıntılarını ilerde açıklayacağımız 1648’deki Vestfalya kadar sürecektir. Hollandalı Calvinistler çok sağlam duruş sergiliyorlardı. 1609’da, İspanyayı 12 yıllık bir ateş kese zorlayıp bir cumhuriyet yönetimi kurabildiler. Güneydeki 10 ilde baskı ağır olduğu için ülke ikiye bölünmüştü. Ancak, Kuzey Hollanda’da Protestanlık muhkem bir biçimde yerleşti. Özgürlük ve bağımsızlık ruhu öyle güçlenmişti ki katı reform disiplini Emden Synod’unda: “Hiçbir kilise başka kiliseler üzerinde bir hâkimiyet ya da öncelik hakkı kuramaz” kesin ilkesi ilân edildi. İşte, Hollanda’nın, Avrupa’nın diğer sömürgeci ülkelerle denizlerde rekabete girdiği XVII. asrın ilk yarısındaki sanatlardaki, ilahiyat anlayışındaki üstünlüğü ile tüm Batı Avrupaya örnek oluşu böyle başladı.
Ülkede gönülden bağlanılmış Calvinizm’e karşın bu disiplinin, Tanrı ile insan bağını bir ölçüde koparan, “alın yazgısı-kadercilik” inancına karşı da tepki gene Hollanda’dan gelmiştir. Literatürde “Latince” geleneği gereği “Jacobus Arminius” olarak anılan Jacob Harmensen adındaki ilâhiyatçı, alın yazgısını, umutsuzluk duygusu veren acımasız bir düşünce olarak değerlendirecek, insanın yaşam seçme hakkı bulunduğunu kabûl edecektir. Arminius’un 1609’da ölümünden sonra bazı yandaşları, Utrecht’li rahip Uyttenbogaert’ın kaleme aldığı “Remonstrance-İtiraz” adlı önergeyi imzalayarak onun fikrini inanç olarak benimsediler. Ancak, 1619’da Dortecht’de toplanan Synod’da, gene bir hoşgörüsüzlük örneği gösterilmiş, “Arminianizm” mahkûm edilmiş, mensupları kiliseden kovulmuştu. Birçoğu da zulûm gördüler. Ama, Arminianizm 1795’de resmen tanındı. John Wesley’in bazı revizyonları ile Anglo-Sakson “Methodism”inin gelişmesine etkide bulundu.
Cemail Yenigün dostumuzun lâyık olmadığım iltifatlarına minnettar oldum. Buluşup sohbet dileğiğini de aynı ölçüde şükranla karşılıyorum. Korkarım, bu buluşma hemen çok kısa sürede olamıyacak. Zira daha 1.5 ay sürecek ışın tedavisi geçiriyorum. Bittiği ve sağlığıma kavuştuğum andan itibaren sizinle yakından tanışmakdan şeref duyarım. Saygılarımla.
Hocam Merhaba Reenkaryosyona pek inanmam ama sanki o devirlerde yaşamış ve bulunmuşcasına bu kadar güzel ve gerçeklere yakın yazılarınızı çok büyük merakla okuyorum. Sizi gerçekten kalben kutluyorum. Dileğim Sizin gibi insanlara Yüce Yaradanın sağlık ve sıhhat vermesidir. İnşallah bu 2009 yazında Nazmi Öner Hocamın vasıtasıyla Sizinle tanışmayı arzu ediyorum. Tabii siz isterseniz. İnşallah Çıralıda bir akşam (Üzüm Suyu) eşliğinde hep beraber olmak dileğiyle. Allaha emanet olun