İspanyol Edebiyatından Seçkiler (71)

MARTÍN LUÍS GUZMÁN ve eserleri (VI)

Konvansiyonun İlk Günleri:

Aguascalientes’de Devrim Konvansiyonu’nun toplantı yeri olan “Teatro Morelos-Morelos Tiyatrosu”

Konvansiyon’un ilk günleri devrimci birliklerin kalabalığı yüzünden Aguascalientes’i sıkıntı ve huzursuzluğa sürüklemişti. 2-300 kapasitelik küçük otelleri ve kiraya verilebilecek dar alanlı evleri Konvansiyonun yanında taşıdığı binlerce insana elbette yetmezdi. Fakat zaman içinde kasaba bu kalabalığa uyum sağladı. Yazar Guzmán Konvansiyonun toplantı yeri olarak kullanılan Morelos Tiyatrosunun epey yakınında güzel bir odaya yerleşmişti. O ve lider kadrosunda olmayan sivil ve küçük rütbedeki subay arkadaşları, generaller ve general delegeleri gibi Konvansiyon sırasında şeref tribününe alınmıyorlardı. Ama lider kadrosunda çok gerekli olan ekonomi biliminden anlayan pek olmadığı için bazı siviller itibar görüyorlardı. Aguascalienstede genel hava iki belânın devrimi tehdit ettiği duygusu idi; bu belâların büyüğü lider olmadaki kişisel ihtirası ile Carranza, küçüğü sınırlandırılamayan gaddar davranışı ile Villa idi.

Roque Gonzáles Garza

Villa ustaca bir rehberlikle belki ehlileştirilebilirdi. Devrimin kolektif ruhu türküsünü söyleyen diğer generallerin de kişisel tutkuları gizlenemez olmuştu. İçlerinden en güveniliri, en azından iyi niyet bakımından Eduardo Hay idi. Convansiyon’da lider adayı olarak öne çıkan simalar Villareal, Angeles ve Obregón’du. Bunlardan ilk ikisi gene şahsî tutku açısından güven vermiyor, Obregón’un ise uzlaşmacı olacağım diye fazla mütevazı davranışı zaafına yorumlanıyordu.

Kente Diaz Soto, Paulina Martíınez ve Serratos başkanlığında Zapata’nın yaver ve temsilcilerinin çıkagelişi Konvansiyonu bayağı bir moral ve kültürel bunalıma soktu. Zapata temcilerine gösterilen tezahürat hamasî bir coşku olmanın ötesinde bilinçsiz bir çılgınlıktı. Ama Konvansiyonda onların gelişinin Devrim uyumuna yarar değil çok zarar getireciğini düşünenler de vardı. Zapata’nın köylülüğü hitabetlerindeki zerafetle Lucio Blanco, Villareal, Gutíerrez’in soyluluğu ile bir araya gelemezdi.

Zapatacı anarşist gazeteci Diaz Soto okumuşluğuna rağmen charro’lara *(1) özgü dar pamuk pantolon, keza pamuklu ceket, pelado’ların *(2) giydikleri palmiye yaprağı liflerinden örülme şapkası ile proletaryanizmi temsil ediyordu. Diğer aydın arkadaşlarının da ondan kalır yerleri yoktu.

Yeni grubun katılımı ile yapılan bir Yüksek Danışma toplantısı, her zamanki gibi Villanın özel temsilcisi olarak hareket eden Roque González Garza divan başkanlığında açılmış; Garza mutadı veçhile General Villa’nın asîl ve sivil ruhunu övmüştü. Konuşmaların hamasetinin katmerlenmesi için konuşma kürsüsünün hemen yakınına bir Meksika bayrağı dikilmişti.

Antonio Diaz Soto y Gama

Kafası Karl Marx’ın yazdığı Komünist Manifestosu ve “Das Kapital”i ile forme olup Tanrıya, Şeytana inanmayan, Dünya yurttaşlığına soyunan Antonio Díaz Soto kürsüye çıktığında halk kahramanı Emiliano Zapata’nın mistik söylemlerinden, doğaüstü başarılarından söz etmeye başladı. Ona göre Zapata’nın çizdiği Ayala Planı *(3) Musa’nın Sina Dağında aldığı vahiylerden daha yüce şeylermiş. Soto hızını alamamış; yakınındaki Meksika bayrağını mıncıklayıp buruşturarak: “Bu nedir yoldaşlar bir asırdan beri bu kumaş parçasına tapıyorsunuz?” diye bayrağa tecavüzüne başlayıp, bir paçavradan ibaret olan bu bayrağın insan topluğunu temsil edemeyeceğini, bunun etrafında toplanmanın soytarıca bir ritüel olduğunu uzun uzun açıklamaya koyulmuş; nihayet bayrağı yırtma teşebbüsüne geçince, o zamana kadar neler söylendiğini, ağızlar açık anlamaya çalışan kalabalıktan üçyüz kadar silahlı kişi tabancalarını tavana ateş edip, hatibe doğrultmuşlar; ağızlarına gelen en galiz küfürleri yağdırmaya başlamışlardı. Hattâ: “O... çocuğu Zapata!” diye, toplantıda hazır bulunmayan Zapata’ya da gıyabında giydirenler oldu.

Díaz Soto’da bet beniz atmıştı ama kürsüdeki dik duruşunu bozmadı: “Tezahüratı bitirdiyseniz, konuşmama devam edeceğim...” dedi. Bu meydan okumaya hayran olmamak kabil değildi.

Gaucho Mújica’nın Ölümü:

Başkentte tutukevinde iken Yazar Guzman’ın polis teşkilâtına alınmasına aracılık ettiği gizli ajan Berrueco, Carranza’ya en yakın generallerden birinin hapisteki Gaucho Mújica adındaki kiralık katili Villa’ya suikast yapmak üzere angaje ettiği haberini deşifre etmişti. Bu eylemin şimdi geçekleştirileceği duyumunu kahramanlarımıza Aguascalientesdeki ikametleri sırasında gene Berrueco iletti. Hapishaneden tahliye edilen Gaucho’nun Chihuahua’ya doğru yola çıktığı anlaşılıyordu. Bu tehlikenin Villa’ya posta ya da telgraf yolu ile duyurulması bilgi sızması bakımından sakıncalı idi; Zaten Berrueco da bu yüzden Aguascaliantes’e kadar bizzat gelmişti. Çok ihtiyatlı ve ketum olan Berrueco’dan bu suikast tertibini yapanın General Don Pablo olduğu bilgisini zorlukla almışlardı. Suikast hazırlığı duyumunu Villaya iletmek için sadakat ve cesaretine güvenilen Cabiedes adında bir genci görevlendirdiler. Ama Cabiedesin ayrılmasıdan üç hafta geçtiği hâlde bir haber çıkmayınca Guzmánla Dominguez apar topar Zacatecas’a yollandılar. Onların gelişi Villa’ya sürpriz olmuştu: “Çocuklar, ihtiyarın sizi kurşuna dizdirdiğini sanıyordum; özellikle çenesi düşük Dominguez’i Nafarrate’nin sağ bırakacağını tahmin etmiyordum.” dedi. Konu Gaucho’ya gelince, artık onunla karşılaşmayacağına emin olduğunu söyledi. Meğer bu serseri onu iki defa ziyaret etmiş; ilkinde öldürdüğü adamların sayısını söyleyerek güvenini kazanmış; ona bağlı eylemler yapmak iddiası ile para alıp kuzeye gitmiş. Villa Onun arkasından gelen Cabiedes’i geciktiği için öldürme niyetinde iken vazgeçmiş; Gaucho’nun yeniden geleceğini tahmin ederek beklemiş. “Nitekim tekrar geldi; ben de onu gömdüm!” deyince Guzmán telaşla: “Gömdün mü; nereye?” diye sorar. “Nasıl nereye, elbette toprağın dibine” yanıtı karşısında Guzmán’ın dile getirdiği yargısız infaz ihtimâli endişesini giderir: “Etrafımdaki avukatların Gaucho’nun yabancı pasaportlu olması göz önüne alınarak uluslararası bir sorun çıkmaması bakımından âdil bir yargılama tavsiyesini yerine getirmiştim. ABD konsolosu Bay Carothers de Gauchonun itiraflarına en ince ayrıntısına kadar tanıklık etti ve tutanakları imzaladı; benim yerimde kendisi de olsa aynı şeyi yapacağını söyledi. Biliyor musunuz, Cabiedes şimdi nerede? Gecikmesinin onun kabahati olduğunu düşünmüyorum, artık. Bulursanız bana yollayın; ona bir armağan vereceğim.”

Pancho Villa Dönemeçte:

Maclovio Herrera Cano

Konvansiyon hala müzakereleri sürdürüyor iken çatışmalar patlamıştı. Chihuahua’da Villa’nın otoritesine dikilen Maclovio Herrara ilk muhasamata geçen komutan oldu. Villa çok sert.bir karşı taarruz ile Herrera güçlerini muhasaraya alıvermişti. Bu çatışma günlerinden birinde Guzmán, dışişlerinde deneyimli politikacı arkadaşı Llorente ile birlikte Villayı çadırında ziyaret eder. Villanın gözleri ateş püskürmektedir; etrafında gereğinden fazla sombrero olduğundan şikâyet eder. Bu lâfı anlamayan muhataplarına, askerlerinin Herreranın peşine düşmesi yüzünden eldeki esirlere nezaret etme güçlüğünü, bunların ortadan kaldırılması dışında bir seçenek kalmadığını anlatır. Bir yandan da telgrafçısına verdiği kağıt metninin esir kampına geçilmesini emreder. Esirlerin imhasını emrettiği telgrafın geçilmesinden sonra bu konuda konuklarının fikirlerini sorar. Guzmán ve Llorente, Herrera ile *(4) didişmeye devam ettikçe ekstradan sombreronun çok daha fazla artacağını, teslim olmuş esirlerin imhasının harp hukukuna ciddî bir aykırılık oluşturduğunu, bunun uluslararası sorun çıkaracağını, Villanın öfkesini tahrik etmemeye gayret ederek, anlatmaya çalışırlar. Güçlükle ikna olan Villa sonunda telsizciden “yeni bir emre kadar esirlerin vurulmasının durdurulması” emrinin esir kampına ulaştırmasını ister. Fakat çatışma kargaşasında yanlış telgraf merkezleri bağlanır ya da ses alınamaz; saatler böyle geçer. Birlikte öğlen yemeğine oturulur. Telgraf muhaberatının sonucunu sormaya cesaret edemeyen konuklar akşamüstü ordugâhdan ayrılırken Villa, esirler hakkında verdikleri öğüt için onlara teşekkür eder.

Yazar, gene arkadaşları (Washington’a gitmekte olan) Llorente ve (Aguascalientes’e dönmekde olan) José Vasconcelos ile birlikde Zacatecas Eyaletindeki küçük Guadalupe kasabasında ziyaret etmekte olduğu bu kaba, deli dolu, gaddar, akşamları erkenden yatmayı değişmez adet edinmiş sergerde’nin gerçek fedakâr dost olabilen duygusal yanını da keşfetme olanağını bulmuştur. Villa o gece geç saatlere kadar, Urbina adındaki bir adamı ile atlı polislerin takibinden kaçışına dair bir anısını anlatır. Özellikle bu olaydan sonra uykunun ne denli çözülemez bir gizem olduğunu kafasına taktığını söyleyerek anısını nakletmeye koyulur. Bir ara atlarını Durango sierrasına vurarak takipçilerin gözünden kaybolmayı başarmışlar; tepelerde bir köşede uyku uyuyacak fırsat yakalamışlardır. İkisi de fecî hâlde bitkindir. Fakat Villa’nın kulağı devamlı tetiktedir; Urbina ise kütük gibi hareketsiz uyumaktadır. Villa tedirginliğine yol açan sesler duyduğunda zaten koşumları sefere hazır atına gitmeden, kendi atının eyerine kafasını yaslamış arkadaşını uyandırmak ister. Ama Urbina inanılmaz derecede kendinden geçmiştir. Villanın sarsalamasına, tekmelerine, kulağının dibinde piştov patlatmasına tümüyle duyarsızdır. Villa çaresiz Urbinanın başının altındaki eyeri onun atına yerleştirmek üzere hızla çeker; başını küt diye yere vuran Urbina gene hâb-ı gaflettedir. Villa o yorgunlukla koca herifi kucaklayıp atına taşır; bulabildiği kayışlar, urganlarla düşmesin diye eyerine bağlar. Onun atını da yedeğine alarak dört nala uzaklaşır. Emin bir yere geldiklerinde, Urbina, eyerde baş aşağı gittiği için başına kan hücum ettiğinden yüzü mosmor, ayrıca toz toprağa belenerek kararmıştır, fakat hâlâ uyumaktadır. Villa onu uyandıramadan getirdiği mola yerinde kendisi de yıkılıp uyuya kalır.

Yeni Cumhur Başkanı:

Eulalio Gutiérrez

Yazar Chihuahua yolunda iken, tahmin ettiği gibi Konvansiyon’un Başkan olarak (Villareal yerine) Eulalio Gutiérrez’i seçtiği haberini almıştır. Aslında, Yankee’lerin deyimi ile bir kara at *(5) olan Eulalio, son an uzlaşması sonucu “ara dönem” için seçilmişti. Villareal çok popüler ve herkesin saygı duyduğu mücadeleci ama eline silah almamakla öğünen barışsever bir politikacı idi. Eulalio ise serin kanlılığı, müstehzi tebessümü ve nazik sesine karşın cesur ve yerine göre iş bitiriciliği ile Meksika Devriminin simgesi olmuştu. Ancak ne Villa ne de Carranza yandaşlarına açıkca cephe almadığı için iki tarafdan da ağır eleştirilere hedef oluyordu. Sonuçda, Başkente dönen Carranza delegeleri Villanın berterafı için verdiği emre kulak asılmadığını kendisine söylediklerinde Eulalio’yu desteklemeyi kesinlikle reddetti. İşler karışmıştı. Çeşitli eğilimdeki askerî liderler Aguascalientes’den başka başka mahâllerdeki birliklerinin başlarına gitmek üzere dağılmışlardı.

Yazar Guzmán bir yolculuk esnasında karşılaştığı Vasconcelos’dan, kurulacak kabinede Savaş Bakanlığına getirilecek General José Roblesin hükûmette bir görev için onu aradığını haber verdi. Aguascalientes’de karşılaştıkları ve kendisine yardımcılık öneren General’e yazar, daha önce General Iturbe’ye ileri sürdüğü özürleri sıraladı. Son derece ısrarcı olan Generalin tümüyle sivil karakterde özel bir danışmanlık görevini reddedemedi.

O arada Gutiérrez, Villacılar ve Zapatacılar başda, Carranza karşıtlarının baskısı altında Carranza’ya karşı çatışmaya sürükleniyordu. Etrafta sağduyu sahibi kimse kalmamıştı. Yazar, en çok sempati duyduğu Diaz Soto’nun da diğerlerinden farklı olmadığını görmüştü.

Dört bir yandan uğradığı saldırılar karşısında Carranza dikiş tutturamamış; generalleri ile birlikde Vera Cruz’a kaçmıştı. Gutiérrez için artık Cumhuriyetin Başkentine göç farz olmuştu. Meksikanın ulusal bir sporu haline gelmiş iç savaşın sonunda Ciudad Mexico’ya girmek bu atletik turnuvanın galibine verilen bir kupa gibi görülüyordu. Kentin sokakları, tren yolları ağız ağıza askerî araçlar ve yağmalama uğraşına soyunmuş asker ve milislerle dolu idi; Trafik karmaşası korkunçtu. Carranzacılar arkalarında muazzam bir ganimet yığını bırakmışlardı.

General José Isabel Robles Viramontes

Villacı gencecik General Robles beklendiği gibi Savaş Bakanı oldu. Hercaî, bazen çelişik tavırlar gösteren mizacı mitolojideki yarı insan yarı at Kentaur ile simgelenebilirdi. Sık sık, elindeki tabancası tüter vaziyette dört nala at sürerken görülen Robles’in bir yanı ile ilkel savaşçı ve şövalye erdemleri vardı, öte yandan bu kalın ve sert kabuğunun altında toyluğunu saklayamasa da yerine göre anlayış zerafeti gösterebiliyordu. Genellikle tatlı sert bir karaktere sahipti. Huzurunda yapılan tartışmaların mutlaka âdil bir sonuca bağlanmasına özen gösteriyordu. Bir defasında, bir tehevvür anında Villanın Obregón’u öldürmesinin önüne o geçmişti.

Ciudad Mexico’ya girildiğinde yaşanan ilk çılgınlıklardan biri de zil zurna sarhoş olmuş bir subayın elinde piştov önüne gelen kadınlara alenen tecavüze kalkması, erkeklere hakaret etmesi ile yarattığı asayiş sorunu idi. Diğer subaylar ve zabıta güçleri, bu eli silahlı sarhoşu zaptetemeyi başaramamışlardı. Bunu işiten Robles derhal vak’a yerine gelmiş; kılıcını kınından çekerek subayın üzerine yürümüş; subay da piştovunu ona doğrultunca diğer subaylar karşısındakinin General olduğunu ikaz etmişlerdi. Robles kılcının kör yanı ile subayın sırtına vura vura diz çökmesini istemiş; inatçı subay sonunda bayılarak yere yıkılmıştı.

Fakat asıl askerî güç hâlâ Villadadır. Yazar, dostluğu iyice pekiştirdiği Villa ile, 5.000 peso bahisle yaptığı bir kement yarışmasını tesadüfen kazanmıştır. Villa sekreteri Luis Aguirre Benavise bu paranın yazara ödenmesi emrini verir. O arada paranın sahte olduğu anlaşılınca kalpazanları tutuklarlar. Beş kalpazan hemen o akşam Villa’nın savaş divanında yargılanır; ölüme mahkûm edilirler. Eşleri yalvarıp yakarmaktadırlar. Guzmán onlara Başkan Gutiérrez’e ya da Savaş Bakanı Robles’e gitmelerini önerir. Kadınlar gerçek gücün kimde olduğunun iyi bilmektedirler. Villa ise yumuşatılamaz. Kalpazanlar, ertesi sabah mezarlıkta, her biri bir kabir başında Villanın adamları tarafından sırtlarından vurularak infaz edilirler.

Sürecek

*(1) Charro: Meksika’da, özellikle Jalisco Eyaletindeki, kendilerine farklı bir hava vermek isteyen atlılara verilen isimdir.

*(2): Pelado: 1920’lerde şehir serserileri için kullanılan bir nitelemedir. Sözcük anlamı: “tutanacak dalı olmayan, çıplak demektir.

*(3) Ayala Planı: Zapata, Madero’nun “San Luis Planı”nı da Meksika Devrimine bir ihanet sayıp kabûl etmemiş; Morelo, Ayala’da kendi kafasına yaptığı bir toprak reformu planını Kasım.1911’de ilân etmiş; bu plan Haziran.1914’de yenilenmişti.

*(4) Maclovio Herrera Cano: Kasım.1879’da Chihuhua, Parral, San Juanico’da aşağı tabakadan bir ailede doğmuş; Maderonun San Luis Planına gönül vermiş bir devrimcidir. Mart 1915’de Villa ile başlayan çatışması, Tamaulipas’ Nuevo Laredo’da trenle kaçış sırasında kendi askerleri tarafından 35 yaşında öldürülmesi ile sonlanmıştır.

*(5) Yankee ve Kara At: Argoda Kuzey Amerikalı olanları ifade eden “Yankee“ çeşitli kökene dayandırılmaktadır (Birisi ilk yerleşimci Hollandalı Jan Kaas-Peynirci Küçük Jan’a atıfmış). “Kara At-Dark Horse” yarışta kazanma ihtimali olmayan at anlamında bir mecazdır.