İspanyol Edebiyatından Seçkiler (79)

CARLOS FUENTES ve eserleri

Carlos Fuentes’in gençliği

Carlos Fuentes Macias halen hayatta olan İspanyol dili yazarlarından çağını en fazla etkilemiş ve ün kazanmış olanlarından biridir. En fazla Meksika tarihi hakkında karmaşık ve yaratıcı anlatım teknikleri ile süslediği romanları ile tanınmıştır. Rafael Fuentes Boettiger adında tüm dünyayı dolaşmış liberal düşünceli kariyer bir Meksikalı diplomatın oğlu olarak Panama kentinde 11.Kasım 1928’de doğdu ve Panama uyrukluğunu aldı. Çocukluğu ve ergenliği Washington D.C., Buenos Aires, Santiago gibi yabancı başkentlerde geçti. Özel okullarda özenle yetiştirildi. Genç evlilik yapmış annesi Berta Macías Rivas ise babasının tersine biraz muhafazakârdı ve Carlos’un evde mutlaka İspanyolca konuşmasını istiyordu. Bu bakımdan çocuk erken yaşta iki dil konuşur oldu. 16 yaşına kadar Meksika’yı görmeden önce, annesi sayesinde Meksika’yı tanıdığını ve kültürüne adapte olduğunu söyler. İsyankâr yapısı onu daha fazla öğrenim yapmadan yazar olacağını söylemeye itmiştir ama pek çok yurttaş sanatçılara hâmilik yapmış olan Alfonso Reyes’in zoruyla Meksika Ulusal Üniversitesinden hukuk lisansını aldı; Marksist felsefe ile beslendiği İsviçre, Cenevre’de ‘Institut de Hautes Études Internationales’de de ekonomi öğrenimi yaptı; Komünist Partiye katıldı. 1950-52 arası Uluslararası İş Örgütünde (ILO) Meksika delegasyonu üyeleri arasına girdi. 1954’de Dışişleri Bakanlığı Basın Seksiyonu Şef Yardımcısı; 1957-59 arası Kültürel İlişkiler Daire Başkanı oldu. Meksika Ulusal Özerk Üniversitesi Kültür Departmanında sekreterliği, sonra direktör yardımcılığı aldı. 1959’dan itibaren kendini yazmaya adadı.

Rita Macedo

1959’da romancı Julia Guzmán’ın kızı Meksikalı ünlü beyaz perde sanatçısı Rita Macedo ile evlendi. Fuentes bu koyu renkli, badem gözlü, çıkık elmacık kemikli güzeli “Luis Buñuel’in filmi “El ángel exterminador-Mahveden Melek”in son sahnesindeki görüntüye benzetirdi. Onlara bir kız evlâd veren evlilikleri, Fuentes’in, büyük Fransız sanatçısı Jeanne Moreau ve “Serseri Aşıklar” filminde Jean Paul Belmondo’nun partneri olarak tanıdığımız Jean Seberg dahil bazı aktrislerle ilişki kurması yüzünden 1966’da sona ermiştir. 1965’de Meksikanın Roma büyükelçiliğine atandı. Bir yandan yazıyor bir yandan diplomat kariyerini başarı ile sürdürüyordu. 1966’da Parise göçtü. Orada, Alberto Gironella, Pierre Alechinsky, Valerio Adami ve Julio Cortazar gibi çeşitli sanat grubundan ünlülerle tanışacaktır. 1968’de arkadaşları Cortazar ve Gabriel Garcia Marquez’le Prag’a gitti; Milan Kundera ile karşılaştı.1970’de yayınlanan “El tuerto es rey-Yarı Kör Kral” aynı yıl Viyana Tiyatrosunda ve Fransa’da Avignon Festivalinde sergilenmiştir. Oyunun konusu, evin asıl sahibinin bir süre için terk ettiği bir evde oturan kör bir bayan ile onun gibi kör uşağının birbirlerini görüyor ve muhafazaya alıyor zannederek kendilerini güvenlikte hissetmeleridir. Altı gün o vaziyette bekledikten sonra yedinci gün ev sahibinin dönmesi üzerine durumun farkına varırlar.

Fuentes 1973’de Sylvia Lemus’la evlendi; ondan iki çocuğu oldu (bu iki çocuktan oğlunu 1999’da hemofili’den, kızını 30 yaşında iken 2005’de aşırı dozda uyuşturucudan yitirecektir). 1968 Olimpiyatları sırasındaki Tlatelco Meydanı katliamını takbih ettiği için Paris’e sürüldü. 1974’de Meksika’nın Paris Büyük Elçiliğine atandı.

1978’de, eski Cumhur Başkanı Gustavo Diaz Ordaz’ın İspanyaya sefir tayinine tepki olarak Fransadaki Büyükelçilik postundan istifa etti. ABD.’de pek çok Üniversitede kurslar vermeye başladı. En son Brown Üniversitesinde öğretim üyeliği yaparken ünlü ABD. li sosyolog C.Wright Mills ile arkadaş olmuş, “Artemio Cruz’un Ölümü” romanını ona ithaf etmiştir.

Saysız romanları, öyküleri, tiyatro oyunları ve senaryoları içinde en çok ses getiren eserlerini baştan sıralayarak edebî kimliğini çözümlemeye çalışalım:

30 yaşında yazdığı ilk romanı “La Región Más Transparente- Çok Aydınlık Ortam” (1958). Düz yazı stilindeki yaratıcılığı yanında, ana karakterini bir metropolün (Ciudad México) teşkil etmesi özgünlüğü ile çağımızın klasikleri içine yerleşti. Fuentes, temelde İspanyolla kızılderili kültürünün oluşturduğu bir karışım olan Meksika ana kültürüne, aynı coğrafyada daha da başka kültürlerin de mütedahil olmasını ve Meksika Devriminin çok ağır yıkımlara mâl olan sonuçlarının halk üzerinde yarattığı psikolojik rahatsızlıkları irdelemektedir. Sembolik bir stil kullanarak Aztec mitolojisinin etkisindeki Roman karakterleri Ixca’nın yeni tanrıları def’edip kendi geçmiş inançlarına dönmek niyeti ile kurban aramasını hikâye eden kurguda çeşitli çevrelerde fahişelik yapan Aztec soyundan gelen Gladys Garcia’yı bir türlü bulamaz. Fuentes bu konuyu nasıl seçtiğini kendisini sadece kalem, mürekkep ve kağıt kullanan çağ öncesi bir yazar olarak niteleyerek açıklar.

“Las Buenas Conciencias-Temiz Vicdan” (1959) olasılıkla Guanajuato’nun örnek alındığı orta boyutta bir kasabanın gerçekten mutlu orta sınıfının derinlemesine incelendiği bir roman.

Quevedo y Villegas

1960’da yazdığı, çok kısa özetini aşağıda vereceğimiz tam fantastik türdeki karmaşık öykü “Aura”da (Kitapta özel isim aynı zamanda Etkileyen Ortam anlamına geliyor) yazar yepyeni bir anlatım tekniği ile zaman nosyonunu, şimdiki ve gelecek zaman haber kipleri arasındaki sınırları ortadan kaldırarak öyküyü ikinci şahıs ağzından naklediyor. Bu stil boğucu ve düşümsü atmosfer yaratıyor; elle tutulabilir, gözle görülebilirle fantastik arasında bir karışım oluşturuyor. Bu kısa öyküyü müstehcen bulan Puerto Rico Eğitim Bakanlığı 2009’da yazın bilgisi müfredatından çıkarmıştır. Fuentes bu öykünün gerçek yazarının XVI.-XVII asırlarda yaşamış Quevedo y Villegas olduğunu ve Henry James’den Charles Dickens’e, Puşkin’e kadar daha bir çok yazarların ondan esin aldığını kitapta açıklıyor ve “Bu dünyada babasız bir kitap var mıdır diyerek tarih boyu sanatçıların duygusal ve esinsel rabıtalarını vurguluyor. Daha sonraki bir araştırmasında asıl kaynağının “Ai’King’i Yaşam Öyküsü” adında bir Çin masalı olduğunu keşfetmiş.

Devrimci idealler taşıyan bir gariban militan iken yozlaşıp gaddar ve sömürücü bir gasıp olan birinin hikâyesi olan “La muerte de Artemio Cruz-Artemio Cruz’un Ölümü” adındaki roman konuyu, içinde yaşanan toplumu ve kimlikleri tartışmalı değerlendirmek için ikinci şahıs zamirinin de kullanıldığı eksperimental modern anlatım tarzı ile yazılmıştır. Bu eserden sonra 1967 tarihli, Meksika Kentinden Vera Cruz’a yola çıkmış bir grubun serüvenlerinin anlattığı “Cambio de piel-Deri Değiştirme” İspanya’da Barcelona’da itibarlı bir yerel ödül aldı ama peşinden Alman ve Hristiyanlık karşıtı, Yahudi yanlısı, müstehcen, komünist fikirler taşıdığı gerekçesi ile eleştirildi ve ülkede yayınına izin verilmedi.

Bu romandan sonra, Meksikalılara ülke mitlerini yeniden yorumlayarak farklı bir bilinçlenme hedefi güden bir dizi roman kaleme aldı. 1967’de Alejo Carpentier, Julio Cortázar ve Miguel Otero Silva ile bir buluşmalarında, “Los Padres de la Patria-Yurdun Babaları” adı altında Latin Amerikan caudillo’larını tanıtan bir biograqfi dizisi yapma projesi ortaya attı. Sonu getirilemeyen proje sadece Carpentier’in 1974’de yayınladığı “El recurso del método-Devletin Hikmeti” adındaki “Diktatör Öykülerine temel oldu.

Carlos Fuentes, 1987 Miami uluslararası Kitap Fuarında

Zaman benim romanımın temel konusudur diyen Fuentes 1975’deki “Terra nostra-Yurdumuz” eserinde İspanyol ve Latin Amerikan tarihi temelinde Yeni ve Eski Dünyaların toplumsal alt katmanlarını araştırır; antik Romadan XX. Asrın mahşere dönüşen son durağına kadar bizi taşır. Bu eser Venezuela’nın, “Doña Bárbara”” isimli romanı ile ün kazanmış yazar siyaset adamış kısa bir süre için Cumhur Başkanlığını yapan “Rómula Gallegos” ismine verilen ödülü kazandı. “La cabeza de la hidra-Yılanın Başı” (1978) Meksika’da yeni keşfedilmiş bir petrol yatağının denetimini güvenle elinde tutmak isteyen Hükûmetin karşılaştığı uluslararası entrikalarla ilgilidir. Arap ülkelerinden ABD.’den, Israel’den gelen gizli ajanlar bu kaynakları kendi amaçları doğrultusunda kullanmak için, çok kirli oyunlarla mücadeleye girişmişlerdir. Şiddet, seks tuzakları, şaşırtıcı rastlantılar, ülke içi ihanetlerle örülmüş kurguda romanın baş karakteri sinema aşığı Felix Maldonado kötü adamlarla çatışır.

Aşağıda örnek yazılar içinde daha geniş özeti verilecek “Gringo viejo-İhtiyar Gringo” (1985) Fuentes’in en tanınmış eserlerinden biridir. Çağdaş Meksikayı toplum psikolojisi, mitoloji ve siyasal serüveni ile gözden geçirir. Öykünün odak noktası “Şeytan’ın Sözlüğü” adındaki ağır bir kara mizah olan kısa öyküsündeki şiddet ögeleri ile tepki çekmiş bir Amerikalı gazeteci ve kısa öykü yazarı Ambrose Bierce’in, 1913’de İç Savaş alanlarında röportaj yapmak için gittiği Meksika’da ortadan yok oluşudur.

“La Campaña-Seferberlik” (1990) pampaların uçsuz bucaksız güzelliklerinde Roeusseau ve Voltaire’in ideallerine uygun yaşam sürdüren bir Arjantinliyi konu ediniyor.

Jean Seberg

“Por México-Meksika İçin”de (1994) Başkan Carlos Salinas de Gortari’nin iktisat politikalarını vahşi kapitalizmin çağdışı, serveti bir azınlığa yönelten türden olmakla eleştirdi. 2008’deki “La voluntad y la fortuna-Arzu ve Kader”de Devletin yerini Suç’un aldığından şikâyet ediyordu.

1995’de yayınlanan “Diana, o la cazadora solitaria-Diana, Yalnız Avlanan Tanrıça”, geçirdiği depresyon yüzünden yaşamı erkenden terkeden güzel yüzlü yıldız Jean Seberg ile aşkını romanlaştırdığı söylenen eseridir.

2001’de yayınladığı ve 1999’da yaşamını kaybetmiş olan oğlu Carlos Fuentes Lemus’a ithaf ettiği “Instinto de Inez-İnez’in İçgüdüsü” romanında geleceği ölüm fakat geçmişi aşk ve ebediyeti simgeleyen Inez olarak gören senfoni orkestrası şefi 93 yaşındaki Gabriel Atlan-Ferrara’ı anlatır. Öykünün merkezi uzay ve zamanı birleştiren bir gizemli kristâldir. Hâlâ doğurganlığını kaybetmemiş olan Fuentes’in son eseri altı öykülük “Amistad que la preocupación-Kaygı veren Dostluklar” Pınar Savaş eli ile Türkçeleştirildi.

Fuentes düzenli olarak İspanyol “El País” ve Meksikalı “Reforma” gazetelerinde siyaset ve kültür üzerine deneme yazıları yazmıştır. 1975’de Villaurrutia, 1977’de Gallegos, 1979’da Reyes, 1984’de Meksika ulusal Edebiyat, 1987’de Cervantes, 1988’de Darío ödüllerini, gene 1988’de Yeni Kültür Bağımsızlık Nişanını, 1994’de Asturias Prensi, aynı yıl Grinzane Cavouch Uluslararası ödüllerini, 1997’de “Ulusal Liyakat Nişanını aldı. Columbia, New York, Pennsylvania, Philadelphia, Princeton, New Jersey, Harvard, Cambridge, Massachusetts Üniversitelerinde dersler verip bir çok onursal dereceler aldı. İngiltere’de, Amerika’da konferanslar verdi. 1987’den beri Harvard Üniversitesinde Latin Amerika Araştırmaları dersleri vermektedir.

2006’da Hollanda, Middelburg’da, ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt’in 1941’de esin verdiği “Dört Özgürlük”den “Konuşma ve İfade Özgürlüğü Ödülü”nü aldı (diğer özgürlükler: “ibadet özgürlüğü”, “yoksul kalmama özgürlüğü” ve “korku’ya kapılmama özgürlüğü”) Nobel Edebiyat Ödülüne de defalarca aday gösterildi.

Fuentes’in bazı roman ve özet öykülerine geçelim:

“Aura”da öykünün kahramanı Felipe Montero genç bir tarihçidir; yaşı ilerlemiş bir dul olan Consuelo’nun arzusu ile ve yayınlama işini üzerine aldığı General Llorente’nin hatıralarını onun evinde toparlayıp yazmaya koyulur. Evin havasız atmosferinden başı bunalarak Consuelonun güzel yeğeni ile ilişki kurup onunla kaçmayı hayâl eder. Generalin yazılarını okurken Consuelo’nun zürriyetsiz kalmasının bazı sırlarını keşfeder. Aura, Felipeden çocuk sahibi olma düşünü kuran 109 yaşındaki dul’un genç projeksiyonudur. Bir gece genç yazarın kucakladığı Aura birden ihtiyar bir kadına dönüşüverir. Felipe de General’in rôlünü alır; Consuelo ile birleşerek Aura’ya hayat verirler ve gençliği bulurlar.

Gerçek Ambrose Bierce

Fuentes’in en tanınmış eserlerinden olan “Yaşlı Gringo” çağdaş Meksika kültürünü psikoloji, mitoloji ve politik olaylar ayraçları ile araştırmaktadır. Ana karakter, çok keskin bir kara mizah olan “Şeytan’ın Sözlüğü” ve antolojilere giren “Baykuş Tepesi Köprüsünde Olay” adlı küçük öyküleri ile tanınan Amerikalı gazeteci ve küçük öykücü Ambrose Bierce 1913 yılında, yetmiş bir yaşında, gerçekden büyük bir yıkım getiren devrimi yakından izlemek üzere bir tura katılıp Meksikaya gitmiş ve orada kaybolup bir daha kendisinden bir haber alınamamıştı.

Romana göre söylentiler bir devrim militanı olarak Pancho Villa’ya katılmak üzere turdan ayrıldığı merkezindedir. Eserin “İhtiyar Gringo (Amerikalı Külhani)” adını alması da buradan gelir. Roman konusu, Meksika’da ABD. Washington D.C.’den gelmiş okul öğretmeni Harriet Winclow, Villa’nın ordusunu karşılamaya hazırlanan bir devrim kıtasının komutanı General Tomás Arroyo ile romanın sonlarında ortaya çıkacak Ambrose Bierce arasındaki ilişkilerde odaklanır. Bu üçlü arasında, Meksikalı ve Amerikalı zihniyet aykırılıklarının da doğurduğu sorunlar yanında aşk, saygı, cismanî ilişkiler gibi duyguların nasıl bir çapraşık örgütlenmeye geçtiği izlenir.

Yaşlı Gringo filminin posteri

Yaşlı Gringo Meksika’ya gelirken treni kazaya uğramış; üstünden geçtiği köprü yanmıştır. Adam El paso’da bir at satın alır. Artık Pancho Villa’ya değil ölüme gittiğini düşünür. Devrimci militanlarla karşılaşır; onu Tomás Arroya’ya götürürler. Yaşlı gringo bir savaşçı olarak ona hizmet vereceğini söyler. Fakat alay konusu olur. Arroyo sonunda onun yanında kalmasına razı olur. Yolları üzerinde Arroyo’nun eski evi ve şimdi ihtiyaç hâlinde harekât üssü olarak kullandığı “Miranda Hacienda-Miranda Malikânesi” vardır.” Okuma yazma bilmeyen Arroyo’nun elinde burasının kendisine ait olduğunu gösteren İspanya Kralının imzalı, mühürlü tapu senedi vardır. Fakat malikâneyi tümüyle yanmış ve yerle bir olmuş görürler. Arazi asılmış cesetlerle dekore edilmiş, etrafında kalabalıklar büyük gösterilerle gürültü yapmaktadırlar.

“Old Gringo”, Arjantinli sinema yönetmeni Luis Puenzo ve gene Arjantinli senarist Aida Bortnik tarafından 1989 yılında filme alınmış; rôlleri Gregory Peck (A.Bierce), Jane Fonda (Harriet), Jimmy Smits (Arroyo) paylaşmışlardır.