Konstantin Lips Manastırı (Fenari İsa Cami)

Aksaray'da Vatan caddesi üzerindedir. Geç Roma dönemine ait bir mezarlık arazisinin üzerine İmparator VI. Leon (886-912) döneminde donanma komutanı Konstantin Lips tarafından Thotokos (Tanrıyı karnında taşıyan,kutsal batın) Meryem'e ithaf edilerek yaptırılmıştır. “

Moni tu Libos olarak isimlendirilmiş olan manastır Haziran 907'de görkemli bir törenle açılmıştır. Latin istilasinden sonra kilise ve manastır VIII. Mihail Paleologos (1261-1282) zamanında yeniden önem kazanır ve İmparatorun ölümünden sonra eşi Teodora mevcut kilisenin güney duvarına bitişik olarak İoannes Prodromos'a atadığı ikinci bir kilise yaptırarak manastırı da ihya eder. Adeta bir aile mezarlığı olarak düşünülen bu yapı kompleksine İmparatoriçe 1303'de ölen Teodora, annesi, 1295'de ölen kızı Eudoksia, 1306'da ölen oğlu Konstantinos, 1328'de ölen İmparator II. Andronikos, III. Andronikos'un 1324'de ölen eşi Eirene ve VIII. İoannes Palaiologos(1425-1448)'un eşi Anna buraya gömülmüşlerdir.

Kilisenin batı ve güney tarafını saran "L"”biçimli ek bina da XIV. Yüzyılda inşa edilerek kompleks daha da büyütülmüştür. Fetihten sonra terk edilen kilise II. Bayezıd zamanında Osmanlı ulemâ ailesi olan Fenârizâdelerden Alaeddin Ali Efendi tarafından güneydeki kilise mescide, manastır da zaviyeye çevrilmiştir. Bu sırada dış narteksin güneydoğu köşesine bir minare ve güney kiliseye de mihrap yapılmıştır.

1633'de bu bölgede çıkan yangın sonucunda harap olan külliyeyi 1636'da Sadrazam Bayram Paşa tamir ettirmiştir. Bir müddet sonra da manastır hücreleri Halveti tekkesi olmuştur. Bu tekkenin ilk şeyhi olan İsa el-Mahvî'nin ismine izafeten de Fenari İsa denilmeye başlanmıştır. 1831'de Mihrişah Valde'nin vakfından olması dolayısıyla tekrar bir onarım geçirir. 1918'deki yangında ne yazık ki bir daha yanar ve uzun yıllar metruk halde kalır. 1929'da burada bazı arkeolojik araştırmalar yapılırken bulunan taşa kakma şeklinde yapılmış Ayia Eudoksia ikonası Arkeoloji Müzesine kaldırılmıştır. 1947'de bina olarak Ayasofya Müzesine bağlanır. Daha sonra Vakıflar Başmüdürlüğüne bağlanan bina 1960 yılında önemli bir restorasyon çalışması geçirir.

Konstantin Lips Manastırı kısa devir farklarıyla yapılmış birbirine bitişik üç bölümden meydana gelmektedir. Kapalı Yunan haçı plânlı beş bölümden meydana gelen birinci kilisede devşirme olarak mezarlıktaki mermer lahit parçaları bolca kullanılmıştır. 1633 yılında geçirdiği yangında muhtemelen yunan haçının meydana getiren dört taşıyıcı sütun çatlamış olduğundan binanın üst yapısını destekleyen ,kesme taştan iki büyük kemer inşa edilmiştir. Dışarı taşkın olan apsisin üzerinde dolaşan mermer silmedeki Grekçe kitabede kilisenin Meryem'e ithaf edildiği yazılıdır. Esas Apsisin iki yanında dışarıya yuvarlak kemerli uzun pencerelerle açılan kendi küçük apsisleri olan iki hücre bulunmaktadır. Evvelce esas mekanın güney tarafındaki ahşap bir merdivenle kubbenin dışına çıkılmaktaydı. Burada daha evvelce hiçbir Bizans kilisesinde rastlanmayan, kubbenin dört tarafında dört küçük şapel bulunmaktadır. 1929'daki bu binadaki çalışmalarda bu hücrelerin birinde Azize Eudoksiya'nın bir ikonası bulunmuş ve Arkeoloji Müzesine gönderilmiştir.

Ioannes Prodromos'a adanan VIII. Mihail Paleologos'un eşi Teodora tarafından yaptırılan ikinci kilise son Bizans döneminin kullanılan plân tiplerinden olan Dehlizli tip olarak inşa edilmiştir. Kare bir kitle halindeki orta mekânın üzeri kasnaklı bir kubbe ile örtülüdür. Bu kubbe 1831'deki tamirde değiştirilerek Osmanlı mimari tipine uygun bir kubbeye dönüştürülmüştür. Dış cephe XIII-XIV.Yüzyıllarda Bizans sanatında çok kullanılan tuğla bezemelerle inşa edilerek süslenmiştir. Her iki binayı da "L" şeklindeki sonradan eklenen Paraklesion 'un aeltındaki dehlizde toplam sayısı 20'yi bulan lahit bulunmakta iken bunların büyük kısmı binanın boş kaldığı 1930-1960 yılları arasında muhtemelen define arayanlar tarafından parçalanmış ve büyük kısmı yok olmuştur.
 

Kenthaber Kültür Kurulu